مُو يان، نوبيل انعام حاصل ڪندڙ چيني اديب

هيستائين جن ٻن چيني اديبن جي حصي ۾ نوبيل پرائز آيو آهي، انهن مان هڪ مُويان  Mo Yanآهي، جنھن کي 2012ع جو نوبيل انعام ڏنو ويو. مُويان کان اڳ هڪ ٻي چيني اديب ’گائو چنگ جيان‘ کي سال 2000ع جو نوبيل انعام ڏنو ويو هو

چين جي سفرنامي ”مريم جي ديس ۾“ جو ھڪ باب، ليکڪ جي ٿورن سان

يوسف سنڌي

هيستائين جن ٻن چيني اديبن جي حصي ۾ نوبيل پرائز آيو آهي، انهن مان هڪ مُويان  Mo Yanآهي، جنھن کي 2012ع جو نوبيل انعام ڏنو ويو. مُويان کان اڳ هڪ ٻي چيني اديب ’گائو چنگ جيان‘ کي سال 2000ع جو نوبيل انعام ڏنو ويو هو، پر هو فرانس ۾ رهي ٿو ۽ فرانسيسي شھري آهي، جڏهن ته مُويان چين ۾ رهي ٿو.

مويان جو اصل نالو گو ان موئي (Guan Moye) آهي. ’گوان‘ سندس ڪُٽنبي نالو آهي، جڏهن ته گهر ۾ کيس فقط ’مو‘ چئي سڏيو ويندو آهي، پر سڄي دنيا ۾ سندس شھرت سندس قلمي نالي ’مُويان‘ سان آهي. مُويان جي چيني ٻوليءَ ۾ معنيٰ آهي، ’چُپ يا خاموش رهو.‘

پنھنجي هڪ انٽرويو ۾ ’گوان موئي‘ ٻڌايو ته ”سندس ذهن ۾ اهو نالو پنھنجي امڙ ۽ پيءُ جي اُن تشبيھه کان پوءِ آيو ته گهر کان ٻاهر پنھنجي دل جي ڳالهه زبان تي نه آڻج.“ ان جو سبب سندس ٻالڪپڻي ۾، 1950ع کان هلندڙ چين ۾ سياسي انقلاب جي صورتحال هئي. سندس قلمي نالي ’مُويان‘ جو سندس لکڻين سان گھرو تعلق آهي. جيڪي چين جي سياسي ۽ جنسي زندگيءَ جو احاطو ڪن ٿيون.

گوان موئي جو جنم 17هين فيبروري 1955ع، شن ڊونگ (Shan Dong) صوبي جي ضلع گاؤمي جي هڪ ڳوٺاڻي علائقي دلان ۾ ٿيو (جنھن کي هن پنھنجن ناولن ۾ گائومي ضلع جي اُترين اوڀرينءَ ڳوٺ جو نالو ڏنو آهي.) سندس پيءَ هڪ هاري هو. ثقافتي انقلاب جي دوران هو اسڪول ڇڏي هڪ پيٽروليم فئڪٽريءَ ۾ ڪم ڪرڻ لڳو. انقلاب کان پوءِ هو ’پيپلز لبريشن آرمي‘ ۾ ڀرتي ٿيو ۽ فوج جي نوڪري جي دوران ئي هن لکڻ شروع ڪيو. ٽن سالن کان پوءِ کيس پيپلز لبريشن آرميءَ جي فن ۽ ادب جي اڪيڊميءَ جي ادب جي شعبي ۾ مقرر ڪيو ويو. جتي هن پنھنجو پھريون ننڍو ناوليٽ A Terns parent Radish ڇپرايو.

مُويان هڪ ليکڪ جي حيثيت سان شروعات چيني ٻوليءَ ۾ سڌارن ۽ هڪ نئين دور جي شروعات ڪندڙ هزارين ڪھاڻيون ۽ ناول لکي ڪئي. سندس پھريون ناول 1981ع ۾ Falling Rain in a Spring night جي نالي سان ڇپيو. سندس تمام گهڻن ناولن جا انگريزي ٻوليءَ ۾ ترجما ٿي چڪا آهن. سندس ناول Red Sorghum Clan شنڊونگ گهراڻي جي 1923ع کان 1976ع تائين وکريل داستاني تاريخ آهي، ان ناول ۾ ليکڪ چيني تاريخ جي هيٺ مٿاهين کي غير روايتي انداز ۾ بيان ڪيو آهي، اهو ناول مختلف نالن جي پنجن حصن تي ٻڌل آهي.

1.           Shorgum wine

2.          Shorgum funeral

3.          Dog Road

4.          The odd dead

5.          Red Shorgum

اولھه جا پڙهندڙ سندس ناول Red sorgum wine جي ڪري کيس گهڻو سڃاڻن ٿا. سندس ناول جي ٻن ڀاڱن Sorgum wine ۽ Red shorgum جي نالي سان فلمون ٺاهيون ويون. سندس ايندڙ ناول The Garlic Ballad هڪ سچي ڪھاڻي تي لکيو ويو (ته) گاؤمي ڳوٺ جا ماڻهو ان ڪري حڪومت جي خلاف بغاوت ڪن ٿا ته حڪومت سندن فصل خريد نه ٿي ڪري.

’ريپبلڪ آف وائين‘ شراب ۽ لذيذ پڪوانن تي هڪ طنزيه لکڻي آهي، جنھن ۾ شراب ۽ لذيذ پڪوانن کي چينين جي پنھنجي تباهي پاڻ ڪرڻ جي علامتن طور استعمال ڪيو ويو آهي. سندس ٻي ناول Big Breasts and wide HIPS ۾ هڪ اهڙي عورت جي ڪھاڻي بيان ڪئي ويئي آهي، جنھن جا ’اُرهه‘ جاپانين جي گولين سان چيٿرن ۾ بدلجي ويا هئا. هي ناول چين ۾ تڪراري رهيو، ڇو ته ڪجهه کاٻي ڌر جي نقادن جو خيال هو ته Big Breasts اشتراڪي فوجين جي منفي ڪردار نگاريءَ طور سامھون اچن ٿا.

لکڻ جي سگهه سان ڀرپور مُويان پنھنجو ناول Life and death are wearing me out فقط 42 ڏينھن ۾ پنھنجي هٿ سان لکي مڪمل ڪيو. هو پنھنجن ناولن کي ٽائيپ رائٽر بدران هٿ سان لکڻ تي ترجيح ڏي ٿو. ڇو ته سندس خيال آهي ته ”ٽائپ رائٽر لفظن جي ذخيري کي محدود ٿو ڪري ڇڏي.“ ان ناول جي ڪھاڻي هڪ اهڙي جاگيردار جي ڪھاڻي آهي، جيڪو زرعي سڌارن جي تحريڪ جي دوران مختلف جانورن جي روپ ۾ بار بار جيئرو ٿئي ٿو. جاگيردار اشتراڪي سماج جو مشاهدو ڪندي ان تي چٿر ڪري ٿو. جھڙوڪ: هو (گڏهه جي روپ ۾) ٻن خچرن کي پنھنجي خوراڪ مان حصو ڏيڻ تي مجبور ڪري ٿو. ڇو ته اشتراڪي دور ۾ ”منھنجي شئي تنھنجي ۽ تنھنجي شئي منھنجي“ آهي.

مُويان جا ٻيا به ڪيترائي اهم ناول ۽ ڪھاڻين جا مجموعا آهن. مويان پرڏيھي ادب جو مطالعو ترجمن وسيلي ڪندو آهي، (ڇو ته مويان جي لکڻين جو انگريزي ۾ ترجمو ڪندڙ ’هاورڊ گولڊ بليٽ‘ چواڻي ته کيس چينيءَ کان سواءِ ٻي ڪابه زبان نه ٿي اچي) ۽ سڄي دنيا جي ادب پڙهڻ جو وڏو حامي آهي. هن 2009ع ۾ فرينڪفرٽ جي بوڪ فيئر جي مھورتي تقريب ۾ گوئٽي جي نظريي کي اهو چئي بيان ڪيو ته، ”ادب ملڪن ۽ قومن جي وچ ۾ موجود سرحدن تي غلبو پائي سگهي ٿو.“

مُويان پنھنجون ڪيتريون ئي ڪھاڻيون پنھنجي اباڻي ڳوٺ، شنڊونگ صوبي جي اُترينءَ اوڀرندي ڳوٺ ’گائومي‘ جي پس منظر ۾ لکيون. جنھن جي باري ۾ مويان جو چوڻ آهي ته هن محسوس ڪيو ته وليم فاڪنرجي The Second and the furg جي مطالعي کان پوءِ هو پنھنجي گهراڻي، واقفڪارن ۽ ڳوٺاڻن کي ئي پنھنجا ڪردار بنائي سگهي ٿو. مويان جو اسلوب ماضي ۽ حال، جيئري ۽ مُئل، سٺي ۽ خراب ۾ فرق کي ڌنڌلائڻ جي خوبي رکي ٿو. هو پنھنجن ناولن ۾ پاڻ ئي سوانحي ڪردار طور ظاهر ٿئي ٿو، جيڪو ليکڪ جي ٻين ڪھاڻين ۾ ترميم ڪري ٻيھر ٻڌائي ٿو، سندس عورتاڻا ڪردار، اڪثر پنھنجا روايتي عورتاڻا ڪردار نباهڻ ۾ ناڪام نظر اچن ٿا. آمريڪن ’ٽائم مئگزين‘ ۾ ڊونلڊ مورسين سندس باري ۾ لکي ٿو، ”هو سڀني چيني اديبن مان وڌيڪ مشھور، اڪثر پابندين جو شڪار رهندڙ ۽ گهڻو نقل ٿيندڙ اديب آهي“ ۽ جم ليچ وري کيس ”ڪافڪا ۽ جوزي هيلر جو جواب قرار ٿو ڏي.“

مُويان کي ملندڙ انعامن ۽ اعزازن جي ڊگهي فھرست آهي. کيس 2012ع ۾ نوبيل پرائيز ڏنو ويو ۽ سويڊش اڪيڊميءَ جي سربراهه ’چٽر اين گليڊ‘ جي چوڻ موجب، ”مويان پنھنجي لکڻين ۾ تخيلاتي حقيقت نگاري کي لوڪ داستانن، تاريخ ۽ سھيوڳي دور سان ڳنڍي ٿو ڇڏي. سندس اسلوب ايترو ته لاثاني آهي جو اڌ صفحو پڙهڻ کان پوءِ خبر پئجي وڃي ٿي ته اهو مُويان آهي.“

مويان ’قصه گو‘ جي عنوان سان پنھنجي نوبيل خطبي ۾ پنھنجي گهراڻي جي شديد مالي تنگدستيءَ جي ذڪر سان گڏ پنھنجي ادبي ۽ غير ادبي زندگي، تخليقن، ڪردار نگاري ۽ موضوعن تي ڀرپور خيالن جو اظھار ڪيو. ان خطبي مان ڪجهه اهم ڳالهيون هن ريت آهن:

– ”آءٌ آمريڪي ناول نگار وليم فاڪنر ۽ ڪولمبيا جي ناول نويس گابرئيل گارشيا مارڪيز کان گهڻو متاثر هئس. مون انهن کان سکيو ته هڪ ليکڪ جي پنھنجي سرزمين هئڻ گهرجي، جيڪا فقط هن جي پنھنجي ملڪيت هجي. آءٌ ٻن سالن تائين سندن پيرن تي هلندو رهيس، پوءِ مون کي احساس ٿيو ته مون کي انهن جي اثر مان نڪرڻون پوندو.

– آءٌ پنھنجون ڪھاڻيون پنھنجي انداز ۾ لکندو آهيان. منھنجو طريقو هڪ بازاري قصه گو جھڙو آهي، جنھن سان منھنجي چڱي واقفيت آهي، اهو طريقو جيڪو منھنجي ماءُ، پيءُ ۽ پراڻي زماني جي قصه گوئن جو هو.

– منھنجون شروعاتي ڪھاڻيون منھنجي ذاتي تجربن جا بيانيا هئا. قدرتي طور تي پنھنجا ذاتي تجربا فڪشن ۾ جيئن جو تيئن منتقل نه ٿا ڪري سگهجن. پوءِ ڀلي اهي ڪيترا به لاثاني ڇو نه هُجن. افساني کي افسانو ۽ تخيلاتي ئي هئڻ گهرجي.

– هر ليکڪ جي لاءِ تخليقي عمل لاثاني هوندو آهي، پوءِ ڀلي سندس تخليق تخيلاتي هجي يا حقيقي.

– منھنجي شروعاتي ڪم کي خود ڪلاميون چئي سگهجي ٿو، جو مون کي پڙهندڙن جو تصور به نه هو، پر پنھنجي ناول Sandad wood death لکڻ جي شروعات سان ئي منھنجي تصور مون کي ڏيکاريو ته آءٌ چونڪ ۾ بيٺو ٻڌندڙن جي وڏي تعداد کي پنھنجي ڪھاڻي ٻڌائي رهيو آهيان.

مون ڪيترن ئي قسمن جي اسلوبن جو تجربو ڪيو، پر نيٺ آءٌ پنھنجي روايتن طرف موٽي آيس، پر اهو موٽڻ تبديليءَ کان سواءِ نه هو. مون ان ناول ۽ پوءِ لکجندڙ ناولن ۾ چيني ڪلاسيڪي روايت کي اولھائين ادبي ٽيڪنين سان اڳتي وڌايو آهي. مون پنھنجي ناول The Garlic Ballads ۾ زندگيءَ جي حقيقي ڪردارن کي کنيو آهي، جيڪو ناول ۾ هڪ قصي گو ۽ راڳيءَ جو اهم ڪردار آهي. جيتوڻيڪ ان جا مڪالما ۽ عمل افسانوي آهن، پر آءٌ سندس نالو استعمال نه ڪريان ها، اهو عمل هر ڀيري مون کان ٿي ويندو آهي. آءٌ حقيقي نالن سان شروعات ڪندو آهيان ته جيئن پنھنجائپ جو احساس قائم رهي ۽ جڏهن ڪم ختم ٿي ويندو آهي ته لڳندو اٿم ته نالن جي تبديلي جو عمل ڪڏهوڪو پورو ٿي چڪو آهي. ماڻهو ناولن ۾ پنھنجا نالا ڏسي ناپسنديدگيءَ جو اظھار ڪرڻ جي لاءِ منھنجي پيءُ وٽ ويندا آهن ۽ هو سدائين مون پاران کانئن معذرت ڪندو آهي ۽ چوندو اٿن ته هو ان ڳالهه کي سنجيدگيءَ سان نه وٺن… منھنجي تازي ناول ’ڏيڏر‘ جي مرڪزي ڪردار منھنجي سڳي ماسي آهي. مون کي ان ڳالهه تي افسوس ڪونهي ته، ”ڏيڏر“ ۾ هوءَ منھنجو ماڊل آهي، پر اصل ۽ افسانوي ماسيءَ ۾ گهڻو فرق آهي. افسانوي ماسي ڪاوڙيل ۽ حاوي شخصيت جي حامل آهي ۽ ڪڏهن ڪڏهن ته جهيڙيڪار به، پر منھنجي سڳي ماسي مھربان ۽ نرم سڀاءَ واري ۽ خيال رکندڙ روايتي زال ۽ ٻاجهاري امڙ آهي. منھنجي لاءِ ناولن ۾ وڏو مرحلو سماجي حقيقتن سان منھن ڏيڻ آهي، ان ڪري نه ته آءٌ معاشري جي اونداهين پاسن جو نقاد بنجڻ کان ڊڄان ٿو، پر ان ڪري ته تيز جذبا ۽ ڪاوڙ، سياست کي ادب تي غلبي جو موقعو فراهم ڪري ٿي. سماج جو فرد هئڻ جي ناتي ناول نگار کي پنھنجو موقف بيان ڪرڻ جو پورو حق حاصل آهي، پر لکڻ مھل کيس انسانيت جي موقف کي نظر ۾ رکڻ گهرجي. هڪ لکندڙ جي لاءِ اظھار جو بھترين طريقو سندس لکڻيون آهن.“

______________

يوسف سنڌي نالي وارو ليکڪ، ڪيترن ئي ڪتابن جو خالق، ھن وقت چين ۾ آھي