سنڌو درياھ کي پاڻي جي هڪ وڏي شاهراهه سمجهو، جيڪو جبلن کان وٺي ميدانن تائين زندگي بخش پاڻي کڻي آڻي ٿو.
اندازو آهي ته گڊو بئراج تي 10 سيپٽمبر جي رات 12:00 وڳي 750000 ڪيوسڪ جو گڏيل وڏو وهڪرو ٿيندو. اھو اڳڪٿي ڪيل ڇھن کان ستن لکن ڪيوسڪ واري سطح کان ٿورو وڌيڪ آھي۔
محمد احسان لغاري۔
جون جي آخر ۾ شروع ٿيل ھي چؤماسو پاڪستان لاءِ سُور سختيون ۽ سبق کڻي آيو آھي۔ پنجاب جي وسيع ميدانن ۽ شھرن ٻھراڙين ۾ ٻوڙان ٻوڙ ڪندو، ٽرمون کان پوءِ پنجند تائين راوي، ستلج، چناب جا وڏا وھڪرا پاڻ ۾ سمائيندو ، اتان سٺ ڪلوميٽر پنڌ ڪري مٺن ڪوٽ وٽ سنڌوءَ جي حوالي ٿي رھيو آھي ۽ اتان سنڌو سؤ ڪلوميٽر پنڌ ڪندو گڊو بئراج جي اڏاوت کي پاڻ مٿان جڙيل ڏسي ٿو۔
ھاڻ اچو تہ ڏسون تہ پنجند کان مٺن ڪوٽ ۽ اتان کان گڊو بئراج تائين 160 ڪلوميٽرن جي اهم حصي ۾ پاڻيءَ جي مقداري حد ڪيتري ٿي بيھي۔
بنيادي ڳالهيون: درياهه جي وهڪري جي اڳڪٿي ڪرڻ
سنڌو درياھ کي پاڻي جي هڪ وڏي شاهراهه سمجهو، جيڪو جبلن کان وٺي ميدانن تائين زندگي بخش پاڻي کڻي آڻي ٿو. هائيڊرولاجسٽ (ماهر جيڪي پاڻي جي وهڪري جو اڀياس ڪن ٿا) ڪمپيوٽر ماڊلز، مينهن ماپڻ وارن اوزارن ۽ سيٽلائيٽ تصويرن جهڙا اوزار استعمال ڪندا آهن ته جيئن اڳڪٿي ڪري سگهجي ته مختلف هنڌن تي ڪيترو پاڻي (ڪيوسڪ، يا ڪيوبڪ فوٽ في سيڪنڊ ۾ ماپيل) پهچندو؛ ۽ آبپاشي جا انجنيئر ۽ لاڳاپيل اسٽاف جيڪي گيج ۽ ٻيون ماپون وٺن ٿا ۽ پاڪستان ۾ اھو ڪم انھن جي حوالي آھي۔ اهو ٻوڏ جي وھڪرن جي مقداري ڄاڻ لاءِ انتهائي اهم آهي، ڇاڪاڻ ته ان سان اڳڪٿي ڪرڻ ۾ مدد ملي ٿي جنھن سان درياھ جي بندن ۽ بئراجن سان لاڳاپيل خطرا، ڪچي جو ٻڏڻ، پاڻي ڪيترو بلند ٿي سگهي ٿو ۽ اهو ڪيترو وقت رهي سگهي ٿو بابت ڄاڻ ملي ٿي۔
مٿانهن علائقن جي صحيح معلومات کان سواءِ، اڳڪٿيون 20-40 سيڪڙو تائين غلط ٿي سگهن ٿيون، جنهن جي نتيجي ۾ اوچتو ٻوڏ يا غلط ڊيڄاريندڙ خبرون يا (alarms) ٿي سگهن ٿا.
موجوده صورتحال ۾، سمورو ڌيان پنجند تي مرڪوز آھي. 7 سيپٽمبر شام جو ستين وڳي تائين، پنجند جو هيٺانهون وهڪرو 609,669 ڪيوسڪ جي چوٽيءَ تي پهچي چڪو ھو، جڏهن ته تونسا بئراج جو وهڪرو 5 سيپٽمبر جي لڳ ڀڳ 236000 ڪيوسڪ تائين وڌيو ۽ هاڻي ٻن لکن ڪيوسڪ کان ٿورو مٿي آهي. انهن کي گڏ ڪري ۽ وهڪري لاءِ لڳندڙ وقت (166 ڪلوميٽرن جي حصي ۾ 1-2 ڏينهن) کي نظر ۾ رکندي، اڳڪٿي ڪندڙن جو اندازو آهي ته گڊو بئراج تي 10 سيپٽمبر جي رات 12:00 وڳي 750000 ڪيوسڪ جو گڏيل وڏو وهڪرو ٿيندو. اھو اڳڪٿي ڪيل ڇھن کان ستن لکن ڪيوسڪ واري سطح کان ٿورو وڌيڪ آھي۔
درياهه جو سفر: پنجند کان گڊو تائين
هي علائقو پنجاب جي ميداني زرعي زمينن ۾ سٺ/ستر ڪلوميٽر ڊگهي ”ملڻ واري جاءِ“ پنجند کان شروع ٿئي ٿو، ان کان پوءِ درياھ سنڌ وڌيڪ 95 ڪلوميٽر ڏکڻ پاسي گڊو بئراج ڏانهن وهي ٿو۔ جيڪڏهن مٿانھين علائقن ۾ گڏيل دريائن جو وهڪرو 800,000 ڪيوسڪ کان وڌيڪ آهي، ته پوءِ گڊو وٽ ساڍن ستن لکن تائين ڇو پھچندو؟ جواب آهي “پاڻيءَ جو لاس/ نقصان” (water losses)، پنجند ۽ گڊو جي وچ ۾ وهڪري جو ڏھن کان ٽيھ سيڪڙو پاڻي ڪيئن گھٽجيو وڃي ٿو. ان کي ايئن سمجهو ته واريءَ گاڏڙ مٽيءَ مٿان پاڻي وجهي رهيا آهيو: ڪجهه جذب ٿي وڃي ٿو، ڪجهه ٻاڦ وڃي ٿو، ڪجھ کڏا ڀري ٿو تہ ڪجھ وھي ھلي ٿو۔
ڏکڻ پنجاب ۽ اتر سنڌ گرم ۽ خشڪ علائقا آھن؛ اتي اونهاري ۾( 50°C تائين ۾)، پاڻي 5-10 ملي ميٽر في ڏينهن جي حساب سان ٻاڦ ٿي اڏامي وڃي ٿو. سيمو (seepage) هڪ ٽمندڙ پائيپ وانگر آهي؛ زمين اندر پاڻيءَ جي ذخيرن ۾ ھڪ سيمي ۽ ٻيو زير زمين وھندڙ درياھ جي ذريعن سان اضافو ٿئي ٿو۔
سمجھڻ گھرجي تہ درياھي وھڪرن ۾ مختلف وقتن ۽ حالتن ۾ مختلف لاسز/نقصان ٿيندا آھن۔ شروعات ۾ اھي لاسز وڌيڪ ھوندا آھن۔اھي ويھ کان پنجويھ سيڪڙو يا ان کان بہ وڌي ٿا وڃن۔ ڇو؟ زمين خشڪ/ پوٺي هوندي آهي: فلڊ پلين/ٻوڏ جا ميدان سُڪل، مٽي اڃايل ۽ قدرتي ڍنڍون ھيٺاھيون (درياھي پيٽ ۾) خالي هوندا آهن. پاڻيءَ جو پهريون “ڌڪ” (ٻوڏ جي لهر جو تيز وهڪرو) پکڙجي ٿو، هر شيءِ کي خشڪ زمين تي پوندڙ مينهن وانگر آلو ڪري ٿو. مٽي پاڻي جذب ڪري ٿي ۽ ھيٺاھيون ڀرجن ٿيون، جڏهن ته وسيع پکيڙ ٻاڦ ٿي پاڻي جي اڏامڻ کي وڌائي ٿو. جيئن جيئن وھڪرو وڌي ٿو تيئن تيئن وڌيڪ ويڪر ۽ مٿاھان ھنڌ پاڻيءَ ھيٺ اچن ٿا-
پر پوءِ حالتون بدلجن ٿيون۔مسلسل وھڪرا رستي جي پاڻيءَ جي لاسز کي گھٽائي ڇڏيندا آھن! درياھي پيٽ ۽ گس اڳ ۾ soaking (آلو ٿيڻ؛ پاڻي وسيلي تر ٿيڻ) ڪري ويٺا، واھڙ ھيٺاھيون ڀرجي وڃن ٿيون، سيمون پڻ گھٽجي ٿو۔ ان ڪري پنجند کان گڊوءَ تائين ھاڻ اھي لاسز ڏھ سيڪڙو کان بہ گھٽ ٿيندا۔ اھوئي سبب آھي سوا اٺ لک ڪيوسڪ ھليل پاڻي کي گڊو تائين 750000 ڪيوسڪ جو ڪاٿو لڳائجي ٿو۔ اللہ پاڪ خاص رحم ڪري، ڪوھ سليمان وُٺو ۽ نيون وھي آيون تہ ان ۾ واڌارو ٿي سگھي ٿو ۔
وھڪري جو صحيح اندازو لڳائڻ لاءِ اھو بہ ضروري آھي تہ مٿانهين بئراجن جا انگ اکر ۽ ماپون صحيح ھجن
پاڪستان جي ٻوڏ مانيٽرنگ موجب، جديد وهڪري جي اڳڪٿي جي بنياد تي، 8 سيپٽمبر تائين جي ٽائيم لائين هيٺ ڏنل آهي:
گڊو 9 سيپٽمبر تائين 530000 ڪيوسڪ تائين وڌي ويندو، پوءِ 10 سيپٽمبر جي ابتدائي وقت (۹ جي رات) 750000 ڪيوسڪ جي لڳ ڀڳ ٿيندو۔ ان کان پوءِ، اهو 12-13 سيپٽمبر تائين 500,000-600,000 ڪيوسڪ جي وچ ۾ رھڻ جا امڪان آھن۔
تنھن کان پوءِ پنجن لکن جا وھڪرا سنڌو ۾ پيا پورو سرپٽمبر ھلندا۔
ڌڻي در رحم لاءِ دعا آھي.
________________
محمد احسان لغاري پاڻيءَ وارن معاملن جو ماھر، انڊس رِور سسٽم اٿارٽيءَ ۾ سنڌ جو نمائندو ۽ سيڊا جو اڳوڻو مئنيجنگ ڊائريڪٽر آھي
