آرٽيفيشل انٽيليجنس هاڻي خبرن جون رپورٽون تيار ڪرڻ شروع ڪري رهي آهي، جنهن جي جوابداري ۽ اصليت بابت سوال اٿي رهيا آهن
دنيا جي مختلف ملڪن ۾ چونڊن دوران ڪُوڙين خبرن جو واڌارو ظاهر ڪري ٿو ته اڻ چڪاسيل مواد ڪيئن سماجن کي ورهائي سگهي ٿو
عبدالله عثمان مورائي
هر سماج ۾، صحافت هڪ آئيني ۽ هڪ خبردار چوڪيدار واري حيثيت رکي ٿي. اها دنيا جي حقيقتن کي ظاهر ڪري ٿي، ڪرپشن جي اونداهين کي بي نقاب ڪري ٿي، اڻ ٻڌل آوازن کي وڌائي ٿي ۽ جمهوريت کي بچائي ٿي. پر هن وڏي ۽ بيحد اثر و رسوخ سان گڏوگڏ ان جي مٿان هڪ وڏي ذميواري به اچي ٿي. صحافت صرف “حقيقتن کي رپورٽ ڪرڻ” بابت ناهي؛ پر ان کي اخلاقي، مناسب ۽ ايمانداريءَ سان رپورٽ ڪرڻ بابت به آهي. اهڙي دور ۾، جتي سوشل ميڊيا معلومات ۽ غلط معلومات کي تيز ڪري ٿي، صحافت جون ذميواريون اڳي کان وڌيڪ ضروري ٿي پيون آهن. سوال رڳو اهو ناهي ته صحافين کي ڇا رپورٽ ڪرڻ گهرجي، پر اهو به آهي ته انهن کي ڪيئن رپورٽ ڪرڻ گهرجي ۽ اهي ڪنهن کي جوابده آهن.
عوامي خدمت طور صحافت
پنهنجي بهترين حالت ۾، صحافت هڪ عوامي خدمت جي طور تي ڪم ڪري ٿي: شهرين کي ڄاڻ ڏيڻ لاءِ بااختيار بڻائي ٿي ته جيئن هو صحيح فيصلا ڪري سگهن. آمريڪا ۾ “واٽر گيٽ اسڪينڊل” هڪ ڪلاسيڪل مثال آهي؛ صحافين باب ووڊورڊ ۽ ڪارل برنسٽين سياسي ڪرپشن کي ظاهر ڪيو، جنهن جي نتيجي ۾ صدر نڪسن کي استعيفيٰ ڏيڻي پئي. انهن جي تحقيقي ڪم سياسي دٻاءَ جي باوجود سچائي کي ظاهر ڪري سماج لاءِ صحافت جي ذميواري کي ثابت ڪيو. پاڪستان جهڙين ترقي پذير ملڪن ۽ ڪمزور جمهوريتن ۾، صحافت جو ڪردار اڃا به وڌيڪ اهم آهي. رپورٽر جيڪي چونڊن ۾ ڌانڌلي، ڪرپشن، يا انساني حقن جي ڀڃڪڙين کي ظاهر ڪن ٿا، اهي اڪثر پنهنجي زندگين کي خطري ۾ وجهن ٿا، پر هتي اها ڳالهه به ظاهر ٿئي ٿي ته خطرن جو هوندي به صحافت جي ذميواري سڌو سنئون جمهوري نظام کي مضبوط ڪرڻ سان جڙيل آهي.
سچ ٻڌائڻ جي اخلاقيات
صحافت جو پهريون فرض سچ آهي. پر صحافت ۾ سچ صرف حقيقتن کي بيان ڪرڻ بابت ناهي پر اها درستگي، انصاف ۽ حوالن بابت آهي. جزوي سچائي يا sensational headlines شايع ڪرڻ حقيقت کي بگاڙي سگهي ٿي . مثال طور، ڪورونا وائرس جي وبا دوران، ڪجهه ميڊيا ادارن انگن اکرن يا اڻ تصديق ٿيل علاج کي غير ذميواريءَ سان پيش ڪيو، جنهن وڌيڪ واضح ڪرڻ بدران خوف پيدا ڪيو. هڪ ذميوار صحافت ۾ احتياط سان تصديق، حقيقتن جي چڪاس، ۽ تڪڙ جي بدران صحيح معلومات کي اهميت ڏيڻ گهرجي. اخلاقيات جو مطلب اهو به آهي ته نقصان کي گهٽ ۾ گهٽ ڪرڻ. حساس ڪيسن تي رپورٽنگ ڪرڻ وقت، جهڙوڪ جنسي تشدد يا اقليتن تي ظلم، صحافين کي عوام جي ڄاڻڻ جي حق ۽ فرد جي عزت ۽ رازداري جي وچ ۾ توازن قائم ڪرڻ گهرجي. غلط رپورٽنگ يا لاپرواهي واري انداز سان تمام گهڻو نقصان پهچي سگهي ٿو.
طاقت ۽ جوابداري
صحافت جي ذميواري آهي ته هو طاقتور جي سامهون سچ ڳالهائي. حڪومتون، ڪارپوريشنون ۽ ادارا اڪثر ڪري غلط ڪمن بابت خاموشي يا رازداري کي ترجيح ڏيندا آهن. صحافيءَ جي ذميواري آهي ته هو انهن ديوارن کي ٽوڙي. “پاناما پيپرز” جي تحقيقي ڪم تي ٿورو غور ڪجي، جيڪو دنيا جي صحافين جي گڏيل ڪوشش هئي، جنهن ۾ پاڪستاني صحافي به شامل هئا. سياسي ۽ واپاري اڳواڻن جي آف شور اڪائونٽن کي بي نقاب ڪري، ان صحافت جي ڪردار کي ظاهر ڪيو ته هوء طاقتورن کي جوابده بڻائيندي آهي. ساڳئي وقت، اهڙي جاچ لاءِ پاڻ صحافين کان به شفافيت گهربل آهي ته هو ڪيئن ثبوت گڏ ڪن ٿا، پنهنجي ڪم لاءِ ڪيئن ۽ ڪٿان پئسا حاصل ڪن ٿا ۽ پنهنجي اعتبار کي ڪيئن برقرار رکن ٿا.
مقصد، وڪالت ۽ تعصب
ڇا صحافت ڪڏهن به مڪمل طور تي غير جانبدار ٿي سگهي ٿي؟ اهو بحث دنيا ۾ اڃا جاري آهي. روايتي صحافت غير جانبداريءَ تي زور ڏئي ٿي، ذاتي راءِ کان سواءِ حقيقتون پيش ڪري ٿي. پر ڪجهه ماڻھو دليل ڏين ٿا ۽ انهن جو چوڻ آهي ته ناانصافيءَ جي صورتن ۽ حالتن ۾ غير جانبداري هڪ قسم جي شريڪ ناانصافي بڻجي ويندي آهي. اڄ ڪلهه ايڊوڪيسي يا وڪالتي صحافت، جنهن ۾ رپورٽر سماجي مسئلن کي فعال طور تي ظاهر ڪن ٿا، اها خاص طور تي ماحولياتي، انساني حقن، حالتن ۽ صنفي رپورٽنگ ۾ وڌي آهي. هتي ذميواري رڳو ان ڳالهه کي يقيني بڻائڻ ۾ آهي ته ايڊوڪيسي يا وڪالتي صحافت پروپيگنڊا يا سليڪٽو يعني چونڊيل سچائي ۾ تبديل نه ٿئي.
ٽيڪنالاجي ۽ سوشل ميڊيا جا دٻاءَ
ڊجيٽل دور صحافت جي ذميوارين کي وڌائي ڇڏيو آهي. سوشل ميڊيا پليٽفارمن شهرين جي صحافت کي جنم ڏنو آهي، جتي هر ماڻهو جنهن وٽ هڪ سمارٽ فون آهي، اهو “رپورٽ” ڪري سگهي ٿو. جيتوڻيڪ اهو معلومات کي جمهوري بڻائي ٿو، پر اهو غلط معلومات جو خطرو به وڌائي ٿو. آمريڪا کان ڀارت تائين ملڪن ۾ چونڊن دوران “جعلي خبرن” جو واڌارو اهو ظاهر ڪري ٿو ته اڻ چڪاسيل مواد ڪيئن سماجن کي ورهائي سگهي ٿو. پيشيور صحافين جي ذميواري صرف رپورٽ ڪرڻ نه آهي، پر حقيقتن جي چڪاس، ذريعن جي تصديق، ۽ عوام کي غلط معلومات بابت تعليم ڏيڻ به آهي. رائٽرز فيڪٽ چيڪ ۽ ڊان جي فيڪٽ چيڪنگ يونٽ جهڙيون ڪوششون ذميوار صحافت جا مثال آهن جيڪي ڊجيٽل انتشار جو مقابلو ڪري رهيا آهن.
محروم طبقن لاءِ ذميواري
ذميواريءَ جو هڪ ٻيو پاسو انهن آواز کي وڌائڻ ۾ آهي جن کي مک ۽ وڏي اسڪرين يا مين اسٽريم ميڊيا تي نظرانداز ڪيو وڃي ٿو. ڳوٺاڻيون برادريون، پناهگير، اقليتون ۽ مزدور اڪثر ڪري مک ميڊيا ۾ گهٽ نظر اچن ٿا. صحافت جو ڪردار رڳو وڏن شهرن ۾ واقعن کي ڪور ڪرڻ نه آهي، پر محروم طبقن جي زندگين تي پڻ روشني وجهڻ آهي. مثال طور، جڏهن 2022 ۾ سنڌ ۾ ٻوڏ آئي ته، بين الاقوامي ميڊيا وڏي حد تائين انگن اکرن تي ڌيان ڏنو، پر مقامي صحافين انفرادي خاندانن جي ڪهاڻين کي اڳتي آندو، جيئن هڪ پوڙهي عورت جو پاڻي سان گھيريل کٽ تي ويٺل هجڻ، ٻارن جو گندي مٽيءَ ۾ اگهاڙي پيرن هلڻ، اهي اهڙا منظر آهن جن عوام جي راءِ کي متاثر ڪيو ۽ امداد وڌائڻ لاءِ اتساهيو. اهڙي رپورٽنگ صحافت جي ذميواري کي ظاهر ڪري ٿي ته هو انگن اکرن کي انساني روپ ڏين.
بحران جي وقت ۾ صحافت
جنگ، قدرتي آفتن، يا سياسي اٿل پٿل جي وقت ۾ صحافت جون ذميواريون وڌي وينديون آهن. هڪ صحافيءَ جي لفظن جي چونڊ امن ۽ انتشار جي وچ ۾ فرق پيدا ڪري سگهي ٿي. مثال طور، بوسنيا جي جنگ دوران، ڪجهه ميڊيا ادارن تعصب وارين ڪهاڻين ذريعي نسلي نفرت کي هوا ڏني، جنهن تڪرار کي وڌايو ۽ خراب ڪيو. ان جي برعڪس، ذميوار جنگي رپورٽنگ ۾ امن ۽ صلح کي فروغ ڏيڻ جي طاقت آهي. 2005ع ۾ پاڪستان جي زلزلي دوران، ذميوار صحافت ضرورتن ۽ امداد جي ورهاست بابت صحيح معلومات پکيڙڻ سان امدادي ڪوششن کي منظم ڪرڻ ۾ مدد ڪئي. پر غير ذميوار رپورٽنگ، جهڙوڪ ڦرلٽ جي افواهن، خوف ۽ پريشاني پيدا ڪئي. ان مان سبق اهو ٿو ملي ته بحرانن ۾ صحافت کي صحيح معلومات، همدردي ۽ سماجي ذميواري کي اوليت ڏيڻ گهرجي.
ذميوار صحافت جو مستقبل
اڄ ڪلهه صحافت کي ٻئي موقعا ۽ للڪارون درپيش آهن. آرٽيفيشل انٽيليجنس هاڻي خبرن جون رپورٽون تيار ڪرڻ شروع ڪري رهي آهي، جنهن جي جوابداري ۽ اصليت بابت سوال اٿي رهيا آهن. ساڳئي وقت شهري صحافت ۽ آزاد ڊجيٽل پليٽفارم مک ميڊيا يا مين اسٽريم ميڊيا جي هڪ هٽيء کي ٽوڙي رهيا آهن، مختلف آوازن کي جاءِ ڏئي رهيا آهن. مستقبل جي صحافت جي ذميواري رڳو سچ ٻڌائڻ ۾ نه هوندي پر ميڊيا جي خواندگي يعني ميڊيا لٽريسي کي مضبوط ڪرڻ ۽ سامعين کي حقيقت ۽ افسانن جي وچ ۾ فرق ڪرڻ ۾ مدد ڏيڻ ۾ به هوندي. صحافت جا اسڪول، پريس ڪائونسلون يا ڪلبون ۽ بين الاقوامي ادارن کي اخلاقيات، شفافيت ۽ عوام جي اعتماد کي برقرار رکڻ لاءِ عالمي تعاون تي زور ڏيڻو پوندو.
آخر ۾ حاصل مقصد ته صحافت هڪ پيشي کان وڌيڪ هڪ عوامي امانت آهي. ان جون ذميواريون ڪيترين ئي سطحن تي آهن، مثال طور سچ سان، سماج سان ۽ پنهنجي اخلاقي معيارن سان. صحافي رڳو ڪهاڻي ٻڌائڻ وارا نه آهن پر جمهوريت جا محافظ به آهن، جيڪي اهو طئہ ڪن ٿا ته ماڻهو حقيقت کي ڪيئن سمجهن ٿا. صحافت جو اعتبار رڳو حقيقتن کي بي نقاب ڪرڻ تي نه پر ان تي به منحصر آهي ته انهن حقيقتن کي ڪيتري ذميواريءَ سان پيش ڪيو وڃي ٿو. واٽر گيٽ کان پاناما پيپرز تائين، جنگي علائقن کان ٻوڏ متاثر ڳوٺن تائين، صحافت تاريخ کي تبديل ڪرڻ جي طاقت ثابت ڪئي آهي. پر ان طاقت سان گڏ سچ، انصاف ۽ انسانيت کي برقرار رکڻ جي ذميواري به اچي ٿي. غلط معلومات ۽ عالمي بحرانن جي دور ۾ صحافت جون ذميواريون رڳو هڪ اختياري شيءِ نه آهن پر اهي جمهوري سماجن جي بقا ۽ انساني زندگين جي عزت لاءِ ضروري آهن.
________________
سنڌ جي شھر مورو جوعبداللہ عثمان مورائي سُئيڊن ۾ گرائونڊ واٽر انجنيئر آھي. ھُو انگريازي، سنڌي ۽ اردو ٻولين ۾ باقاعدہ ڪالم لکندڙ آھي
