صنعتي انقلاب ۽ ان جا سماجي اثر: صنعتي ترقيءَ سماج جي بنياد کي ڪمزور ڪري ڇڏيو

صنعتي انقلاب کان اڳ معاشي سرگرميون سماجي ڍانچن سان جڙيل هيون ۽ قدرن، اصولن ۽ اخلاقيات جي مطابق هلنديون هيون. دولت بنيادي معيار نه هئي ۽ انساني تعلقات، گڏيل ذميواريون ۽ اجتماعي رشتا ئي زندگيءَ جو بنياد هوندا هئا.

نور محمد مري ايڊووڪيٽ

صنعتي انقلاب کان اڳ جو سماج

صنعتي انقلاب کان اڳ، معيشت يا ڪاروبار سماج جو ئي حصو هو. معاشي سرگرميون سماجي ڍانچن سان جڙيل هيون ۽ قدرن، اصولن ۽ اخلاقيات جي مطابق هلنديون هيون. ڳوٺاڻن جي زندگي تعاون تي ٻڌل هئي ۽ بارٽر سسٽم (مٽا سٽا نظام) عام هو. محنت ۽ زمين ڪميونٽي، خاندان ۽ روايتن سان گڏيل هوندي هئي. پيداوار ۽ واپار انسان جي ضرورتن کي پورو ڪندو هو، نه ڪي صرف منافع ڪمائڻ لاءِ. دولت بنيادي معيار نه هئي ۽ انساني تعلقات، گڏيل ذميواريون ۽ اجتماعي رشتا ئي زندگيءَ جو بنياد هوندا هئا.

صنعتي انقلاب ۽ روايتي نظام جي تبديلي

صنعتي انقلاب هن روايتي نظام کي مڪمل طور تي بدلائي ڇڏيو. روايتي اخلاقيات ۽ سماجي قدرن جي جڳهه مارڪيٽ جي منطق ورتي. زمين ۽ محنت “شيون” بڻجي ويون ۽ دولت سماجي قدر جي معيار طور قائم ٿي وئي. ڪميونٽيون ۽ خاندان شديد متاثر ٿيا ۽ سماجي رابطا ڪمزور ٿي ويا.

اهي سماج جيڪي صنعتي ترقيءَ ۾ سڀ کان اڳتي هئا، خاص ڪري يورپ ۾، انهن ۾ سماجي هم آهنگي جو نقصان سڀ کان وڌيڪ ٿيو. تيز صنعتي ترقيءَ سبب خاندان ڀڃ ڊاھ جو شڪار ٿيا، ڪميونٽيون يعني برادريون ڪمزور ٿيون ۽ سماجي زندگيءَ ۾ گهٽتائي ٿي. اهو واضح ٿيو ته مادي دولت ته وڌي وئي، پر سماجي ڍانچن کي نقصان پهتو. هيءَ حقيقت ڏيکاري ٿي ته اقتصادي ترقي لازمي طور تي سماجي ڀلائيءَ جي مترادف ناهي.

اقتصادي نظامن جو ڪردار ۽ سماجي انتشار

اقتصادي نظام، پوءِ اهو آزاد مارڪيٽ تي ٻڌل هجي يا رياست جي ڪنٽرول هيٺ، انهيءَ انتشار ۾ حصو ورتو.

آزاد مارڪيٽ: انساني محنت، زمين ۽ وسيلن کي صرف شيون سمجهيو ويندو هو، اڪثر ڪري اخلاقي يا سماجي نتيجن کي نظرانداز ڪندي.

رياستي نظام: جيڪڏهن سخت ۽ مرڪزي هجي، ته اهو پڻ انساني ۽ سماجي ضرورتن کي نظرانداز ڪندو هو.

ٻنهي صورتن ۾، جڏهن اقتصادي منطق غالب ٿي وڃي ٿو ته سماجي تعلقات ڪمزور يا ڊھي وڃن ٿا. ڪميونٽيون، خاندان ۽ روايتون اهڙين قوتن جي اڳيان اچي وڃن ٿيون جيڪي پيداوار ۽ منافع کي انساني زندگي تي فوقيت ڏين ٿيون.

بنيادي سماجي ۽ اخلاقي تبديليون

صنعتي انقلاب سماج ۾ بنيادي تبديليون آڻي ڇڏيون. قدرت جي آفتن، حملن يا صديون غلاميءَ جي باوجود به سماجي تعلقات مڪمل طور نه ڊٿا هئا، پر صنعتي ترقيءَ انهن کي انتهائي انوکي انداز ۾ متاثر ڪيو:

محنت جو شئي بڻجڻ: محنت، جيڪا اڳ ڪميونٽي ۽ روايت سان جڙيل هئي، صرف هڪ شئ (Commodity) بڻجي وئي.

زمين جي خريد و فروخت: زمين خريد و فروخت جي عمل ۾ آئي ۽ ان جا سماجي ۽ اخلاقي تعلق ختم ٿي ويا.

دولت جو معيار ٿيڻ: دولت روايتي قدرن ۽ ثقافتي اصولن جي جڳهه ورتي.

اخلاقي تبديلي: روزمره زندگي ۾ رائج رويا—تعاون، باهمي مدد، گڏيل ذميواريون—انھن جي جي جڳهه مقابلي ۽ انفراديت ورتي. روايتي ذميواريون ۽ اخلاقي اصول گهٽ اهميت وارا ٿي ويا.

اهي تبديليون ترقي يافته ۽ ترقي پذير ٻنهي سماجن تي اثرانداز ٿيون، جنهن ڪري سماجي هم آهنگي ڪمزور ٿي وئي.

نتيجو: سماج جي بقا جو سوال

زندگي ۽ سماجي استحڪام صرف دولت ۽ مادي تحفظ تي منحصر نه آهن، پر تعلقات، اعتماد، گڏيل ذميواريون ۽ ڪميونٽي ڍانچن تي پڻ منحصر آهن. صنعتي انقلاب ڏيکاريو ته اهي اهم پهلو اقتصادي قوتن جي اڳيان ڪمزور آهن.

صنعتي ترقيءَ سماج کي اهڙي طريقي سان بدلائي ڇڏيو جيڪو انساني تاريخ ۾ بي مثال آهي. مارڪيٽ يا رياست جي اقتصادي منطق سماج جي بنياد کي ڪمزور ڪري ڇڏيو. سماج جي حفاظت لاءِ ضروري آهي ته اقتصادي سرگرمي ۽ اخلاقي توڙي سماجي ذميوارين جي وچ ۾ توازن قائم رکجي. صرف اقتصادي ترقي سماج جي بقا جي ضمانت نٿي ڏئي سگهي؛ سماجي هم آهنگي ۽ تعلقات جي حفاظت لازمي آهي.

_______________

اسلام آباد ۾ رھندڙ نور محمد مري قانوندان ۽ تجزيا نگار آھي