ادبي تنقيد جي تاريخ، ڪلاسيڪل دور کان اڄ تائين _ ھڪ جائزو

ادبي تنقيد جو تصور ڪلاسيڪل دور کان به گهڻو اڳ موجود هو.

ڪلاسيڪل ۽ وچئين دور جي تنقيد گهڻو ڪري مذهبي متنن تي ڌيان ڏيندي هئي.

جديد ادبي تنقيد گهڻو ڪري ادبي نظريي کان متاثر رهي آهي، جيڪو اصل ۾ ادب جي مقصدن ۽ طريقن جو فلسفياڻو تجزيو آهي.

نويد سنديلو

ادبي تنقيد يا ادبي اڀياس، ادب جو مطالعو، جائزو ۽ تشريح آهي. جديد ادبي تنقيد گهڻو ڪري ادبي نظريي کان متاثر رهي آهي، جيڪو اصل ۾ ادب جي مقصدن ۽ طريقن جو فلسفياڻو تجزيو آهي. جيتوڻيڪ ٻنهي سرگرمين جو هڪ ٻئي سان گهرو واسطو آهي، پر ادبي نقاد هميشه نظرياتي نه رهيا آهن.

اهو سوال به اٿاريو ويو آهي ته ادبي تنقيد کي ادبي نظريي کان الڳ تحقيق جو ميدان سمجهجي يا نه. مثال طور، جانز هاپڪنز پنهنجي مشهور ڪتاب گائيڊ ٽو لٽريري ٿيوري اينڊ ڪرٽسزم ۾ ادبي نظريي ۽ ادبي تنقيد ۾ ڪو به نمايان فرق نٿو ڏيکاري، ۽ تقريبن ٻنهي اصطلاحن کي ساڳي معني ۾ استعمال ڪري ٿو. ڪجهه نقادن جي راءِ ۾ ادبي تنقيد، ادبي نظريي جو عملي اظهار آهي، ڇو ته تنقيد هميشه ڪنهن خاص ادبي ڪم سان سڌو واسطو رکي ٿي، جڏهن ته نظريو وڌيڪ تجريدي ۽ عام نوعيت جو هوندو آهي.

ادبي تنقيد گهڻو ڪري مضمون يا ڪتاب جي صورت ۾ شايع ٿيندي آهي. علمي نقاد ادب جي شعبن ۾ پڙهائيندا آهن ۽ تعليمي جرنلن ۾ پنهنجا مقالا ڇپائيندا آهن، جڏهن ته عالمي سطح تي مشهور نقاد پنهنجا جائزا وڏن رسالن جهڙوڪ دي ٽائمز لٽريري سپليمينٽ، دي نيو يارڪ ٽائمز بُڪ ريويو، دي نيو يارڪ ريويو آف بُڪس، دي لنڊن ريويو آف بُڪس، دي ڊبلن ريويو آف بُڪس، دي نيشن، بُڪ فورم ۽ دي نيو يارڪر ۾ شايع ڪندا آهن.

ڪلاسيڪل ۽ وچئين دور جي تنقيد

ادبي تنقيد جو تصور ڪلاسيڪل دور کان به گهڻو اڳ موجود هو. چوٿين صدي قبل مسيح ۾ ارسطو پوئيٽڪس لکيو، جيڪو ادبي شڪلن جي وضاحت ۽ تجزئي سان گڏ جديد فن بابت ڪيترين مخصوص راءِ تي مشتمل هو. پوئيٽڪس پهريون متن هو، جنهن مائيميسس ۽ ڪيٿارسس جهڙا تصورات ڏنا، جيڪي اڄ به ادبي مطالعي ۾ بنيادي حيثيت رکن ٿا.

ڪلاسيڪل ۽ وچئين دور جي تنقيد گهڻو ڪري مذهبي متنن تي ڌيان ڏيندي هئي. هرمينيوٽڪس ۽ متن جي تفسير جي ڊگهي مذهبي روايتن جو سيڪيولر ادب تي به گهرو اثر رهيو. اهو خاص طور تي يهودي، عيسائي ۽ اسلامي ادبي روايتن ۾ نمايان هو.

ادبي تنقيد جو استعمال نائين صدي کان وچئين دور جي عربي ادب ۽ شاعري ۾ به ملي ٿو. خاص طور تي الجاحظ پنهنجي ڪتاب البيان والتبيين ۽ الحيوان ۾، ۽ عبدالله بن المعتز پنهنجي ڪتاب البديع ۾ ان کي اڳتي وڌايو.

نشاۃ ثانيه جي تنقيد

نشاۃ ثانيه جي ادبي تنقيد، ڪلاسيڪل خيالن کي نئين سر ترتيب ڏنو، خاص طور تي شڪل ۽ مواد جي اتحاد جي تصور کي. هن دور ۾ ادب کي ثقافت جو مرڪزي محور سمجهيو ويو، ۽ شاعر ۽ ليکڪ کي ڊگهي ادبي روايت جي تسلسل جو ذميوار قرار ڏنو ويو. نشاۃ ثانيه تنقيد جو جنم 1498ع ۾ ٿيو، جڏهن جارجيو والا ارسطو جي پوئيٽڪس جو لاطيني ترجمو ڪيو. ارسطو جو هي ڪم ارڙهين صديءَ جي آخر تائين ادبي تنقيد تي سڀ کان وڏو اثر رهيو. لوڊوويڪو ڪيسٽيلويٽرو، جيڪو 1570ع ۾ پوئيٽڪس تي تبصرا لکي چڪو هو، سڀ کان وڌيڪ اثرائتي نقادن مان هڪ هو.

باروڪ تنقيد

سترهين صديءَ ۾ جديديت هڪ بحران کي منهن ڏنو، ڇاڪاڻ ته ڪلاسيڪي جمالياتي اصولن ــ جهڙوڪ تناسب، هم آهنگي، اتحاد ۽ سينگار ــ کي چئلينج مليو. باروڪ تحريڪ انهن اصولن جي ابتڙ هڪ اهڙو جمالياتي رخ پيش ڪيو، جنهن ۾ حد کان وڌيڪ مبالغو، پيچيدگي ۽ حيرت پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي.

باروڪ جماليات جا اهم تصور، جهڙوڪ conceit (concetto)، wit (acutezza, ingegno) ۽ wonder (meraviglia) ايتري حد تائين ترقي نه ڪري سگهيا هئا، جيستائين ايمانوئل ٽيسارو 1654ع ۾ پنهنجو ڪتاب Il Cannocchiale Aristotelico شايع نه ڪيو. هن ڪتاب ۾ استعاري کي تصويرن جي عالمي ٻولي ۽ اعليٰ فڪري عمل طور سمجهيو ويو.

روشن خياليءَ جي تنقيد

18 صديءَ ۾ روشن خياليءَ جي دور دوران، ادبي تنقيد وڌيڪ مشهور ٿي. ان وقت خواندگي وڌڻ لڳي ۽ پڙهڻ صرف اشرافيا يا عالمن تائين محدود نه رهيو. پڙهيل لکيل عوام جي اڀرڻ سان ادب جي ڇپائي ۽ واپار ۾ به اضافو ٿيو.

هن دور ۾ تنقيد گهڻو ڪري قدرن ۽ اسلوب تي ٻڌل هوندي هئي، جنهن ۾ صاف، درست ۽ جرئتمند لکڻ کي اهميت ڏني ويندي هئي. ڪيترائي تنقيدي جائزا رسالن ۽ اخبارن ۾ شايع ٿيندا هئا. مثال طور، جونٿن سوئفٽ جي ڪتاب گليورز ٽريولز تي سخت تنقيد ڪئي وئي، جنهن کي هڪ نقاد “ياهو جي نفرت انگيز ڪهاڻي” سڏيو.

19 صديءَ جي رومانوي تنقيد

اوڻويهين صديءَ ۾ رومانويت ادب ۾ نوان جمالياتي خيال متعارف ڪرايا. ان دور ۾ اهو تصور وڌيو ته ادب کي هميشه خوبصورت يا مڪمل هجڻ ضروري ناهي، بلڪه اهو عام موضوع کي به عظيم ۽ اعليٰ سطح تائين پهچائي سگهي ٿو. جرمن رومانويت خاص طور تي ٽڪراءَ، حسن ۽ تخليق تي زور ڏنو.

انگلنڊ ۾ ميٿيو آرنلڊ جهڙا نقاد پنهنجي تنقيدي لکڻين سبب ليکڪن کان به وڌيڪ مشهور ٿيا.

نئين تنقيد

ويهين صديءَ جي شروعات ۾ روسي فارملزم ۽ پوءِ آمريڪا ۽ برطانيا ۾ نئين تنقيد ادب جي مطالعي تي حاوي ٿي. انهن اسڪولن ويجهي پڙهڻ تي زور ڏنو ۽ ليکڪ جي نفسيات يا پڙهندڙ جي ردعمل بدران متن جي ساخت ۽ لفظن تي ڌيان ڏنو. هن ان سان گڏ وگڏ روسي ادب ۾ ريئيزم (Realism) سلام پڻ زور وٺڻ شروع ڪيو. جنهن جو مکيه زور ان ڳالهه تي ھو ته ادب کي زندگي جي حقيقتن جو عڪس هجڻ گهرجي، سماجي ۽ انساني مسئلن کي پيش ڪرڻ گهرجي. ان تحريڪ جا مکيه نقادن ۽ ليکڪن ۾ ويسارين بيلنسڪي (Vissarion Belinsky) ھو جنهن چيو ته ادب کي سماج ۽ انسانيت جي خدمت لاءِ هجڻ گهرجي. ان سان گڏ فيودور دوستويفسڪي (Fyodor Dostoevsky) ۽ ليو ٽالسٽائي (Leo Tolstoy) انساني نفسيات، اخلاقيات ۽ سماجي حقيقتن کي ادب ۾ اجاگر ڪرڻ تي زور ڏنو. انٽون چيڪوف (Anton Chekhov) مختصر ڪهاڻين ۾ زندگي جي عام ماڻهن جي حقيقتن کي پيش ڪيو. وڌيڪ اهو ته ھن

جي تحريڪ جي ذريعي زندگي جو حقيقت پسندي سان ڏيکاءُ، سماجي، اخلاقي ۽ سياسي موضوعن تي ڌيان ڌرڻ، ڪردار جي نفسيات ۽ انساني جذبات جي تفصيل پيش ڪرڻ ھو.

اھڙي طرح ريئلزم روسي ادب کي سماجي شعور سان ڳنڍيو ۽ عوامي زندگي جي مختلف پهلوئن کي اجاگر ڪيو. روسي ادب ۾ فارمالزم (Formalist) جو زمانو 1910–1930ع جي وچ ۾ شروع ٿيو جنهن جو مرڪزي خيال ادب جي تشريح ۾ مواد (موضوع يا سماجي اثر) کان وڌيڪ شڪل، اسلوب ۽ ادبي اوزارن تي زور ھو.

ھن تحريڪ جون مکيه شخصيتون

وڪٽر شڪلوسڪي (Viktor Shklovsky) “Defamiliarization” (تازه محسوس ڪرائڻ) جو خيال پيش ڪيو، يعني عام شين کي نئين انداز ۾ پيش ڪيو. رومن جيڪوبسن (Roman Jakobson) وتر ٻولي ۽ ادبي فن جو تجزيو ڏنو. يوري ٽينيا نو (Yuri Tynianov) ادب جي تاريخي ارتقا ۾ شڪل ۽ فنڪاري پهلوئن کي اهميت ڏني. ادب جي فنڪاري اوزارن (جهڙوڪ metaphor، طنز، ڍانچو) جو مطالعو ڪيو. ان ھن تحريڪ جو ڪهاڻي جي بناوٽ ۽ بيان جي طريقن تي زور ھو. ادب کي سماجي يا سياسي اثر کان الڳ ڪري پڙهڻ ب ان ۾ شامل ڪيو ويو.

اھڙي طرح فارمالزم روسي تنقيد ۾ جديد تجزياتي طريقن جو بنياد بڻيو ۽ بعد ۾ عالمي ادبي نظريي تي اثر ڇڏيو. نتيجي ۾ رئيلزم ادب کي سماج جي آئني طور ڏسڻ تي زور ڏئي ٿو، جڏهن ته فارمالزم ادب جي فن ۽ اسلوب جي خودمختياري کي اجاگر ڪري ٿو.

روسي ادبي تنقيد ۾ ٻئي تحريڪون اهم رهيون: رئيلزم انساني ۽ سماجي پهلوئن تي روشني وجهي ٿو، جڏهن ته فارمالزم ادب جي تخليقي ۽ تجزيياتي پهلوئن کي سمجھڻ ۾ مددگار آهي.

1957ع ۾ نارٿروپ فرائي پنهنجي ڪتاب Anatomy of Criticism ذريعي تنقيد ۾ نئين فڪري بحث پيدا ڪيو. هن نشاندهي ڪئي ته ڪيترائي نقاد ڪنهن هڪ نظريي کي مرڪز بڻائي ادب جو جائزو وٺندا آهن، جيڪو تنقيد جي آزادي کي محدود ڪري ڇڏي ٿو.

ساختيات ۽ پساساختيات

فرڊيننڊ ڊي سوسور جا لسانياتي ۽ سيميوٽڪس نظريا ادبي تنقيد ۾ ساختيات جي بنياد بڻيا. ان کان پوءِ پساساختيات، ڊيريدا ۽ هيبرماس جهڙن مفڪرن جي ذريعي، ادب جي تشريح لاءِ نون طريقن جو جنم ڏنو.

جديد رجحان

اڄ جي دور ۾ ادبي تنقيد ڪيترن ئي رخن تي هلي رهي آهي:

فيمينسٽ تنقيد

ايڪوڪرٽيسزم (ادب ۽ ماحولياتي سائنس جو تعلق)

ڊارونين ادبي مطالعي (ادب ۽ ارتقا جو رشتو)

پوسٽ-ڪرٽيڪ (روايتي تشريحي تنقيد کان ٻاهر جا طريقا)

ڪجهه نقاد غير روايتي متنن، عورتن جي ادب، ڪاميڊي يا صنفي افسانن کي به سنجيدگي سان پڙهڻ لڳا آهن. ڪيترائي محقق ادب کي ميڊيا، فلم ۽ ڪتاب جي تاريخ سان ڳنڍي مطالعو ڪري رهيا آهن، جتي تصنيف، پڙهندڙن، سنسرشپ ۽ ڪاپي رائيٽ جهڙن مسئلن کي پڻ ڏٺو وڃي ٿو.

_____________

شاعر، ليکڪ ۽ نقاد نويد سنديلو سنڌ يونيورسٽي ڄامشوري جي فلسفي واري شعبي ۾ ليڪچرار آھي. ھُو فلسفي جي موضوع تي پنج ڪتابن جو ليکڪ آھي ۽ ھن وقت ڪراچي يونيورسٽيءَ جي فلسفي واري شعبي مان پي ايڇ ڊي ڪري رھيو آھي