نا اُميديءَ جو راڳ ۽ لا حاصل شڪايتون: ھڪ تلخ حقيقت جيڪا اسان مڃڻ نٿا چاھيون!

ڇا اوھان علم ۽ حل جي جستجوءَ ۾ لڳل آھيو، يا عادت موجب رڳو ’بي حاصل شڪايتون‘ ڪري رهيا آهيو؟ جيستائين اسان پنھنجي ’ذاتي نظام‘ کي نٿا سنواريون، اجتماعي تبديليءَ جو خواب ڏسڻ ھڪ خام خيالي آھي

پنھنجي ذات کي سڌارڻ، نوان ھنر سکڻ، ۽ پنھنجي پيرن تي بيھڻ—اھو ئي اڄ جي دور جو اصل ’جھاد‘ آھي بيوسيءَ جي خلاف.

سوشل ميڊيا مانيرٽنگ

مير عطا محمد ٽالپور جي ملائيشيا مان پوسٽ

سنڌ جي ڪنھن به اوطاق، چانھه جي ھوٽل يا دانشورن جي ڪچھريءَ ۾ وڃو، اوھان کي ھڪ گڏيل راڳ ٻڌڻ ۾ ايندو—شڪايتن جو راڳ. ”سائين، سڄو نظام خراب آھي،“ ”ھتي ميرٽ جو قتل آھي،“ ”پوليس جابر آھي ۽ ڀوتار بدمست.“ اھو ھڪ اھڙو سمفوني (Symphony) آھي جنھن ۾ ھر ساز رڳو نااميديءَ جي ڌن وڄائي رھيو آھي. اسان پنھنجي سماجي زوال، بيمار معيشت ۽ اخلاقي پستيءَ جو ذميوار ھڪ اھڙي خيالي (؟) ديو کي قرار ڏيون ٿا جنھن جو نالو اسان ”نظام“ رکيو آھي.

اسان ان ڳالھ جو روئڻ ته روئون ٿا ته رياست جي ’عمارت‘ ڪمزور آھي ۽ ڪري رھي آھي، پر اھا حقيقت وساري ويٺا آھيون ته اھا عمارت ڪنھن ٻئي شيءِ جي نه، پر اسان جي ئي وجود جي ’سِرُن‘ (Bricks) مان جڙي آھي. جڏھن ھر سِر (فرد) اندر مان ڪچي ۽ ڀرندڙ ھوندي، ته انھن مان ٺھيل ديوار ڪيئن مضبوط ٿي سگھي ٿي؟

اڪثر دوست اھو دليل ڏيندا آھن ته: ”سائين! جيستائين مٿي ويٺل ماڻهو—وزيرِ اعظم، وزيرِ اعليٰ يا بااختيار طبقو—ايماندار نه ٿيندو، تيسيتائين نظام ڪيئن ٺيڪ ٿيندو؟“ بظاهر اھا ڳالھ وزني لڳي ٿي، پر اچو ته ھڪ لمحي لاءِ ٿڌي دل سان سوچيون. ڇا اھي ’مٿي ويٺل‘ حاڪم ڪنھن ٻئي گره تان لٿا آھن؟ بلڪل نه. اھي اسان جي ئي سماج جو حصو آھن، اھي اسان جي ئي گهٽين ۽ پاڙن مان اڀري مٿي پھتا آھن.

جيڪڏهن اسان جو هيٺيون طبقو (Bottom) اخلاقي طور تي کوکلو آهي، جيڪڏهن اسان انفرادي سطح تي بي ايمان ۽ سست آهيون، ته پوءِ اسان مان اڀرندڙ قيادت (Top) فرشتن جهڙي پاڪ ڪيئن ٿي سگهي ٿي؟ مٿان کان هيٺ (Top-down) مڙهيل تبديلي شايد ڪجهه وقت لاءِ ٺيڪ لڳي، پر اها عارضي هوندي آهي. اصل ۽ پائيدار تبديلي هميشه هيٺان کان مٿي (Bottom-up) ايندي آهي. جڏهن اسان مان هر فرد پنهنجي ’ذاتي نظام‘ جي اصلاح ڪندو، ته پوءِ هن سماج ۾ ايماندار ۽ اهل قيادت جي ڪا کوٽ نه رهندي. سٺا ليڊر سٺي عوام جي پيداوار هوندا آهن.

تنهنڪري، اھو چوڻ بي جا نه ٿيندو ته ”ملڪ جو نڪتل ڏيوالو، اصل ۾ اسان جي ذاتي نظامن جي ناڪاميءَ جي عڪاسي آھي.“

سو سوال اھو ٿو پيدا ٿئي ته اوھان جو ذاتي نظام (Personal System) ڇا آھي؟

ھي ڪو فلسفيانه يا مجرد (Abstract) سوال ناھي. ھي ھڪ ٺوس حقيقت آھي. اوھان جو ذاتي نظام اھو آھي ته اوھان صبح جو ڪھڙي وقت بيدار ٿيو ٿا—ڇا اوھان سج کي جاڳايو ٿا يا سج اوھان کي؟ اوھان جو نظام اھو آھي ته اوھان پنھنجي دماغ کي ڪھڙي خوراڪ ڏيو ٿا—ڇا اوھان علمي ڪتابن ۽ عالمي تحقيق جو مطالعو ڪريو ٿا، يا سڄو ڏينھن سوشل ميڊيا جي بي مقصد ڌوڙ اڏايو ٿا؟ اوھان جي صحت، اوھان جي گفتار ۾ سچائي، ننڍن معاملن ۾ امانتداري، ۽ سڀ کان وڌيڪ، اوھان جي ’خود احتسابي‘ (Self-Accountability) جو معيار ڇا آھي؟ جنھن ماڻھوءَ جو پنھنجو ذاتي نظام ڊاوان ڊول آھي، اھو قومي نظام جي اصلاح جي دعويٰ ڪيئن ٿو ڪري سگھي؟

آئون اڪثر سوچيندو آھيان ته ھڪ باڪردار ۽ نظم و ضبط جو پابند انسان، ھڪ ’ون مين آرمي‘ (One-Person Army) جي حيثيت رکي ٿو. جڏھن آئون پنھنجي ذاتي نظام کي پختو ڪري وٺندو آھيان، ته آئون افراتفريءَ جي سمنڊ ۾ ’نظم جو ھڪ ٻيٽ‘ بڻجي پوندو آھيان. جڏھن منھنجو اندروني نظام مضبوط ھوندو، ته ٻاھرين دنيا جي ڪرپشن مون کي خريد نٿي ڪري سگھي، سماج جي مايوسي منھنجي حوصلي کي ٽوڙي نٿي سگھي. منھنجي ذاتي ديانتداري منھنجو سڀ کان وڏو ھٿيار بڻجي پوي ٿي.

اھو ئي اھو نقطو آھي جتي اسان جا گذريل بحث—جيڪي ڊيجيٽل مھارتن ۽ فري لانسنگ بابت ھئا—ھڪ نئين معنيٰ اختيار ڪن ٿا. سنڌ جي نوجوانن کي جڏھن آئون ’يونيورسٽي آف لائف‘ يعني يوڊيمي (Udemy) يا ڪورسِرا (Coursera) ڏانھن راغب ڪريان ٿو، يا جڏھن آئون کين ’اپ ورڪ‘ (Upwork) ۽ ’فائيور‘ (Fiverr) تي پنھنجو ھنر وڪڻڻ جي صلاح ڏيان ٿو، ته اھو رڳو ”پئسا ڪمائڻ“ جو مشورو ناھي. اھا ھن بوسيده ۽ ناڪاره نظام جي خلاف ھڪ ’عملي بغاوت‘ آھي.

جڏھن اوھان ڪنھن وڏيري، ڀوتار يا سياسي سفارشيءَ جي در تي نوڪريءَ جي پنڻ جي بجاءِ، پنھنجي ڪمري ۾ ويھي عالمي مارڪيٽ ۾ پنھنجي قابليت  مڃرايو ٿا، ته اوھان دراصل ان پراڻي نظام کي رد ڪري رھيا ھوندا آھيو جيڪو اوھان کي محتاج بڻائڻ گھري ٿو. پنھنجي ذات کي سڌارڻ، نوان ھنر سکڻ، ۽ پنھنجي پيرن تي بيھڻ—اھو ئي اڄ جي دور جو اصل ’جھاد‘ آھي بيوسيءَ جي خلاف.

آخر ۾، آئون ھڪ انتهائي سنجيده فڪري دعوت ڏيڻ چاھيان ٿو ۽ منھنجي ھي ڳالھ شايد ڪجھ دوستن کي ڪڙي به لڳي. منھنجو يقين آھي ته جيستائين اسان پنھنجي ’ذاتي نظام‘ کي نٿا سنواريون، اجتماعي تبديليءَ جو خواب ڏسڻ ھڪ خام خيالي آھي.

جيڪڏھن ڪو ٻيو رستو آھي، ته مھرباني ڪري مون کي به ٻڌايو. اچو ته ھن مسئلي تي منطقي بحث ڪريون. پر ياد رکو، اھو بحث به اوھان جي ذاتي نظام جو حصو آھي—ڇا اوھان علم ۽ حل جي جستجو ۾ لڳل آھيو، يا عادت موجب رڳو ’بي حاصل شڪايتون‘ ڪري رهيا آهيو؟

فيصلو اوھان جي ھٿ ۾ آھي، ڇاڪاڻ ته اوھان جو موبائيل، اوھان جو وقت ۽ اوھان جي ذات—اھو ئي اھو پھريون ’نظام‘ آھي جنھن جا اوھان حاڪم آھيو.

________________

مير عطا محمد ٽالپور ملاڪا، ملائيشيا مان لکيو