سنڌ ۾ تصوف، سامراج ۽ قوميت: تصوف رُڳو رسمن تائين محدود ڇو ٿي ويو؟

اصل صوفي فڪر جيڪو ظلم خلاف آواز بڻجي سگهندو هو، ان کي خانقاهن جي خاموش ۽ غير سياسي پڙدن پويان لڪايو ويو. هيءُ سامراجي حڪمتِ عملي جو سڀ کان خطرناڪ وار هو

جڏهن ڪنهن قوم وٽ روحاني مزاحمت جو سرچشمو ڪمزور ٿي وڃي، ته سياسي مزاحمت پاڻمرادو ڪمزور ٿي وڃي ٿي.

عرفان سنڌي

سنڌ جي تاريخ ۾ تصوف رڳو خانقاهن، مراقبن يا ذڪر جي محفلن تائين محدود ڪونه رهيو آهي، پر اهو هڪ فلسفياتي، سماجي، سياسي ۽ تهذيبي قوت به رهيو آهي، جنهن سنڌ جي اجتماعي شعور، مزاج ۽ قومي سڃاڻپ کي صدين تائين بنيادي رُخ ڏنو. سنڌ جي سماجي بناوت ۾ تصوف اهڙي نموني رچيل آهي جو ان کان سواءِ سنڌ جي فڪر کي سمجهڻ ناممڪن آهي. پر سوال اهو آهي ته هي تصوف ڪيئن سامراج جي ريتن هيٺ آيو؟ قوميت جو شعور ڪيئن متاثر ٿيو؟ ۽ ڇو سنڌ جي حالات ۾ تصوف جو اصل جوهر وسري ويو ۽ صرف رسمن تائين محدود ٿي ويو؟ هي سڀ سوال تاريخ ۽ فڪر جي گهري مطالعي کانسواءِ سمجهي نٿا سگهجن.

سنڌ ۾ تصوف جي شروعات ان وقت ٿي جڏهن هندستان، ايران ۽ وچ ايشيا مان روحاني تحريڪون هتي پهتيون. هي دور سياسي ڇڪتاڻ، رياستي ظلم ۽ طبقاتي ورهاست جو زمانو هو. اهڙي ماحول ۾ صوفي بزرگ—جهڙوڪ شاهه عبداللطيف ڀٽائي، سچل سرمست، سامي، بيدل ۽ ٻين—انسان کي عزت، برابري، بغاوت، سچائي ۽ آزاديءَ جو جيڪو پيغام ڏنو. اهو وقت جي حڪمرانن لاءِ خطري کان گهٽ ڪونه هو. تصوف سنڌ ۾ انسان کي حڪمران کان آزاد ڪري “اندر جي آزادي” ڏانهن آندو، جيڪا ڪنهن به سامراج لاءِ سڀ کان وڏي رڪاوٽ هوندي آهي. پر اهو ناگزير هو ته جڏهن به ڪو فڪر انسان کي آزاد ڪري، سامراج ان کي دٻائڻ يا پنهنجي مفاد ۾ بدلائڻ جي ڪوشش ڪندو، ۽ سنڌ ۾ به ساڳيو ٿيو. جڏهن انگريز سامراج سنڌ تي پنهنجا چنبا مضبوط ڪيا، تڏهن انهن سڀ کان پهرين سنڌ جي روحاني سرچشمن تي ڌيان ڏنو. انهن کي خبر هئي ته سنڌي قوم جي طاقت صرف هٿيار نه پر فڪر، تصوف، شاعري ۽ روحاني آزادي آهي. ان ڪري تصوف کي آهستي آهستي رسمن، ميلن، چادر چاڙهڻ ۽ خاموشيءَ سان ڳنڍيو ويو. اصل صوفي فڪر جيڪو ظلم خلاف آواز بڻجي سگهندو هو، ان کي خانقاهن جي خاموش ۽ غير سياسي پڙدن پويان لڪايو ويو. هي سامراجي حڪمتِ عملي جو سڀ کان خطرناڪ وار هو. نتيجي ۾ صوفيت جو اهو روپ، جيڪو سنڌ کي قوميت ڏياريندو هو، آهستي آهستي ڪمزور ٿي، ۽ هڪ “خاموش تصوف” پيدا ٿيو، جيڪو قوميت کي همت نه ڏيئي سگهيو. قوميت جي شعور تي اهو اثر تمام گهرو هو. جڏهن ڪنهن قوم وٽ روحاني مزاحمت جو سرچشمو ڪمزور ٿي وڃي، ته سياسي مزاحمت پاڻمرادو ڪمزور ٿي وڃي ٿي. سنڌ ۾ اهو عمل ٻن صدين تائين هلندو رهيو. تصوف جي اندر سماجي بغاوت، انساني وقار ۽ حق جي جدوجهد جو پيغام موجود هو، پر سامراج ۽ مقامي جاگيردارن گڏجي ان پيغام کي محدود، محفوظ ۽ غير سياسي بڻائي ڇڏيو. نتيجي ۾ قوميت جي اندر جو لهر گهٽجي وئي، ۽ سنڌ جو قومي شعور ورهاست، ٿڪاوٽ ۽ انتشار جو شڪار ٿيو. اڄ به اسان ڏسون ٿا ته تصوف جو اصل فڪري روپ رڳو رسمن ۾ بدلجي ويو آهي—پر حقيقت ۾ اهو ئي سنڌ جي فڪر، مزاحمت ۽ قومي سڃاڻپ جو بنيادي سرچشمو آهي.

سنڌ جي قومي تحريڪن ۾ تصوف جو اثر ڪنهن بہ نموني نه ٿو لڪائي سگهجي. لطيف، سچل ۽ سامي سنڌ جي قوميت کي جيڪا “انساني وحدت” ۽ “خود آگهي” ڏني، اها ڪنهن به سياسي ليڊر کان وڌيڪ مضبوط هئي. پر جڏهن جديد سياسي تحريڪن جو آغاز ٿيو، تڏهن سامراجي رياستن انهن روحاني نظرين کي سياسي تحريڪن کان الڳ رکڻ جي ڪوشش ڪئي، ته جيئن قوميت جو بنياد ڪمزور رهي. نتيجي ۾ قوميت ۾ جذبو ته رهيو، پر فڪر گهٽجي ويو؛ نعرا ته رهيا، پر نظريو ڪمزور ٿيو؛ جدوجهد ته رهي، پر شعور گهٽجي ويو. اهو ئي سبب آهي جو اڄ سنڌ ۾ گهڻيون قومي جماعتون ته آهن، پر انهن ۾ اهو فڪري تسلسل، روحاني بصيرت ۽ اجتماعي وحدت نٿي ملي، جيڪا لطيف جي پيغام ۾ هئي.

هي فڪري زوال رڳو تاريخي نه پر سماجي به آهي. جڏهن سماج ۾ اقتصادي دٻاءُ، سياسي محرومي، ثقافتي ڀڃ ڊاھ، ۽ تهذيبي تضاد وڌن ٿا، تڏهن تصوف کي ٻن رستن مان هڪ تي هلڻو پوي ٿو—يا ته اهو بغاوت جو سرچشمو بڻجي وڃي، يا خاموشي جو ڏيئو. سنڌ ۾ بدقسمتي سان ٻيو روپ وڌيو، جنهن قوميت جي اندر مزاحمت بدران صبر، شعور بدران رسم، ۽ بغاوت بدران زهد کي وڌايو. نتيجي طور قومي تحريڪ جو فڪري ڍانچو ڪمزور ٿيو.

سنڌ جي موجوده صورتحال کي سمجھڻ لاءِ ضروري آهي ته تصوف، سامراج ۽ قوميت جي هن ٽڪر کي سمجهجي. جڏهن تصوف پنهنجو اصل روح بحال ڪندو—يعني حق، انصاف، برابري، بغاوت ۽ سچ جي فلسفي تي واپس ايندو—تڏهن سنڌ جي قوميت به پنهنجي اصل طرف موٽندي. سنڌ جي تاريخ ۾ جڏهن به تصوف جو فڪر مضبوط رهيو، قوميت به مضبوط رهي؛ ۽ جڏهن تصوف کي رسمن ۾ بدلائي ڇڏيو ويو، تڏهن قوميت به ڪمزور ٿي. تنهنڪري سنڌ جو مستقبل ان ڳالھه تي ڀاڙي ٿو ته ڇا اسان تصوف کي “خاموشيءَ جي فلسفي” طور ڏسنداسين يا “آزاديءَ جي اعلان” طور؟

سنڌ جي تاريخ ۾ تصوف صرف عبادت يا ذڪر جو سلسلو نه رهيو آهي؛ اهو سماج جي نفسيات کي گڏي ڇڏيندڙ هڪ مڪمل فڪري نظام رهيو آهي. تصوف جي اندر “انسان جي برابري”، “بااختيار وجود” ۽ “روحاني آزادي” وارو تصور اهڙو ته گهرو هو جو سامراج جي هر طاقت کان وڌيڪ خطرناڪ سمجهيو ويندو هو. ڇاڪاڻ⁠تہ اهڙي فڪر ۾ ماڻهو حاڪم کان ڊڄندو ناهي، بلڪه سچ کان ڊڄي ٿو. جڏهن انسان سچ کي آخري طاقت سمجهي، تڏهن ظالم سندس سڀ کان وڏو دشمن ٿي وڃي ٿو. سامراج ڪڏهن به ڪنهن هٿيار کان نه ڊڳو، جيترو لطيف، سچل ۽ سامي جي اُن تصور کان ته “انسان ڪير به هجي، پر غلام نه هجي”. هيءُ ئي تصور سنڌ جي قومي سجاڳي جي اصل ريڙهه جي هڏي رهيو آهي، پر اهڙي فڪر کي ڪمزور ڪرڻ لاءِ سامراجي پاليسين تصوف کي “خاموشي” سان ڳنڍيو، نه “آزادي” سان — ۽ هيءَ تبديلي سنڌ جي قومي نفسيات تي ڏاڍي گهري ڇاپ ڇڏي وئي.

اڄ جي جديد دور ۾ جڏهن قوميت جا سوال نون رخن سان اُڀري رهيا آهن، تڏهن سنڌ لاءِ سڀ کان اهم ڪم اهو آهي ته تصوف کي “ماضيءَ جي يادگار نه پر مستقبل جي فڪري سرچشمي طور ڏٺو وڃي. جديد قوميت ان وقت تائين مڪمل نٿي ٿئي، جيستائين اها روحاني قدرن، تاريخي شعور، سماجي انصاف ۽ فڪري آزادي سان ڳنڍيل نه هجي. قوميت جيڪڏهن صرف سياسي نعري تائين محدود رهي ته اها ٿوري دير لاءِ جذبو ته پيدا ڪري سگهي ٿي، پر نسلن کي شعور نٿي ڏئي سگهي. پر جيڪڏهن اها تصوف جي روشن نظر، انساني احترام ۽ سچائيءَ سان ملي وڃي، ته پوءِ اها رڳو قومي تحريڪ نه پر هڪ تهذيبي تحريڪ بڻجي وڃي ٿي — اهڙي تحريڪ، جنهن کي نه سامراج ختم ڪري سگهي ٿو ۽ نه وقت. سنڌ کي ضرورت آهي ته پنهنجي نوجوانن کي اهو سمجهائي ته تصوف جو اصل پيغام خاموشي نه، پر شعور آهي؛ خوف نه، پر آزادي؛ ۽ غلامي نه، پر “وجود جو اعلان” آهي. جڏهن قوميت ۽ تصوف هڪ ٻئي جي فڪر سان ڳنڍجي وڃن ٿا، تڏهن سنڌ رڳو سرزمين نه، پر فڪر بڻجي وڃي ٿي — ۽ فڪر کڏهن به گهٽي نٿو.

______________

عرفان سنڌي فري لانس ليکڪ آھي ۽ ڪوٽڙيءَ ۾ رھي ٿو