ساھتي شھر ڀِريا کان ڀوپال تائين سنڌ جي ساڌوءَ سَنت ھِردارام جو سفر

سنت ھِردارام 1948 ۾ ڀريا ڇڏي جوڌپور ۾ وڃي رھيو جتان جلد ئي اجمير ھليو ويو ۽ نيٺ 1950 ۾ راجسٿان جي علائقي پُشڪر تيرٿ راڄ ۾ پنھنجي ڪُٽيا (جھُڳي) اَڏي ـ سال 1960 ڌاري ھُو ڀوپال لڳ ڀيراڳڙھ ويا جتي  ساھتيءَ جاکوڙ سنڌي اچي آباد ٿيا ھئا 

ڀريا ۾ ڀائي ھريرام جي درٻار قائم ھئي. ورھاڱي کان اڳ سنت ھريرام لاڏاڻو ڪري ويو تہ سندس پوٽي  سنت ھِردارام کي گدي نشين ٿين لاءِ چيو ويو پر ھُن نہ مڃيو. ھڪ ٻئي سنت گدي سنڀالي تہ ورھاڱو ٿي ويو ۽ ھُو سنڌ ڇڏي ويو. نيٺ سنت ھردارام کي گدي سنڀالڻي پئي

سنت ھردارام جو سموري حياتي پنھنجين اندرين خواھشن مٿان ضابطو رھيو۔ جھڙو سندس نالو رام ھو، تھڙو سندس من رام سان ريجھيل ھو جنھنڪري مٿس نالو ئي پئجي ويو ھِردارام يعني جنھن جي من ۾ رام ھجي ـ

نصير اعجاز

اٺھتر ورھيه اڳ ننڍي کنڊ جي ورھاڱي سان جيڪا لڏپلاڻ ٿي، تنھن جي نتيجي ۾ علم، ادب، وڻج واپار ۽ زندگيءَ جي ٻين شعبن جي لکين ماڻھن سان گڏ سنڌ جي ساڌُن کي به اباڻا پَٽ ڇڏي ھندستان جي مختلف ھنڌن تي وڃي وڻ وسائڻا پيا ھئا ـ اھڙن ساڌُن ۾ ساھتي پرڳڻي جي تاريخي شھر ڀريا (ڀِرين) جا ڪجھه سنت به شامل ھئا ـ

ورھاڱي کان اڳ ڀريا ۾ سِک مسلڪ واري سنت ڀائي ھريرام جي درٻار قائم ھئي ـ ورھاڱو ٿيو ته نه اُھا درٻار رھي ۽ نه ئي اھي ساڌو ـ انگريزن جي قائم ڪيل پوسٽ آفيس جي ڀرپاسي ۾ ٺھيل ڀائي ھريرام جي درٻار لاوارث بڻجي وئي ۽ نيٺ ڪنھن کي ڪُوڙي ڪِليم ۾ ملڻ کانپوءِ ھڪ ڏينھن انھيءَ جي جاءِ تي ھڪ نئين عمارت جُڙي وئي ـ

ڀريا جي انھن ساڌُن بابت پاڻ وٽ لکت ۾ ڪا گھڻي معلومات نٿي ملي ـ ساھتي پرڳڻي جي ھڪ محقق مرحوم ڊاڪٽر حامد علي خانائيءَ پنھنجي ڪتاب ”نوابشاھه ضلعو _ تاريخي شھر ۽ شخصيتون“ ۾ به صرف ڪجھه سِٽُن ۾ ذڪر ڪيو آھي ته ڀريا شھر ۾ ڀائي ھريرام جي درٻار ھوندي ھئي ـ ٽھلرام آسودومل گُربخشاڻيءَ جي 1947 ۾ ڇپيل ڪتاب ”سنڌ جي ھندو ڌرمي اسٿانن جي تاريخ“ جو حوالو ڏيندي ھُو لکي ٿو ته ڀائي ھريرام ڀائي تنورام جو فرزند ھو ۽ سموري ساھتيءَ ۾ سندس شرڌالو سِک تمام گھڻا ھوندا ھئا ـ ھُو اھو به لکي ٿو ته ڀائي ھريرام جو ديوان ڪوڙي مل (سنڌ جو مشھور تعليمي ماھر) سان تمام گھڻو پيار ھوندو ھو ـ سندس درٻار ۾ عورتن کي اچڻ جي اجازت نه ھوندي ھئي ـ

انھيءَ موضوع تي لکڻ مھل منھنجي آڏو سوال ھو ته ورھاڱي جي نتيجي ۾ لڏپلاڻ ٿيڻ بعد ڀائي ھريرام ۽ سندس پوئلڳ ڪيڏانھن ويا ؟ ڀريا جي ئي ھڪ نوجوان محقق ابراھيم سومري موجب انھن ساڌُن وڃي راجسٿان جا وڻ وسايا ھئا، پر جڏھن انٽرنيٽ تي ڳولا ڪيم ته ھندستان ۾ ڀائي ھريرام جي نالي سان کوڙ درٻارون نظر آيون جن مان پتو ئي نٿي پيو ته سنڌ جو ٻائو ھريرام ڪھڙو ٿي سگھي ٿو ـ ڀائي ھريرام جي حوالي سان اھي به قصا پڙھيم ته کيس ”نانگن جو ديوتا“ سمجھيو ويندو ھو ڇو ته ھُو نانگن جي ڪَکِيلن جو علاج ڪري چڱو ڀلو ڪري ڇڏيندو ھو ـ ٿوري گھڻي معلومات اھا به ملي ته سنت طور ڀائي ھريرام جي پرورش ھڪ ٻئي سنت ڀائَي ڪِرپارام جي رھنمائيءَ ۾ ٿي پر ھُو ڀڳت واڌُو رام جو به پوئلڳ ٿي ويو ھو جيڪو ھڪ اڻپڙھيل دڪاندار منجھان ساڌُو بڻجي ويو جنھنکي ڀائي ھريرام ”سچ جو سوداگر“ سمجھندو ھو ـ اھڙن ساڌُن جي رھنمائيءَ ۾ ڀائي ھريرام به وڏي مرتبي وارو ساڌُو بڻجي ويو ھو جنھن جا وڏي تعداد ۾ پوئلڳ پيدا ٿي ويا ـ

ھڪ سوال اھو به ھو ته ڀائي ھريرام جو لاڏاڻو 1947 ۾ ڀريا ۾ ئي ٿيو يا راجسٿان لڏپلاڻ کانپوءِ ٿيو جتي سندس نالي ۾ درٻارون ٺھيل آھن ؟ انھن سمورن سوالن جي جواب جي ڳولا ۾ ڊِي ايڇ بُوتاڻيءَ جو 1981 ۾ ڇپيل ڪتاب Baba Hariram – Saint of Sindh جي باري ۾ معلوم ٿيوجيڪو آن لائين موجود نه ھجڻ ڪري دھليءَ ۾ پبلشنگ ڪمپنيءَ سان رابطو ڪيم ته خبر پئي ته ڪتاب وڪامجي چُڪو آھي ۽ ان جي ھڪ ڪاپي به دستياب ڪانھي ـ ايئن ئي ويب سائيٽن تي ڳولا ڪندي معلوم ٿيو ته ھڪ سنت ھِردارام به ھيو جيڪو ڀائي ھريرام جو پوئلڳ ھو جنھن جو جنم 1906 ۾ ڀريا ۾ ۽ لاڏاڻو 2006 ۾ ڀوپال ۾ ٿيو جتي سماجي ۽ تعليمي ڪمن لاءِ سندس ھڪ اين جي او به ٺاھيل ھئي ۽ اڄ به سنت ھِردارام جا عقيدتمند اھا تنظيم ھلائيندا پيا اچن ـ منھنجي لاءِ ته ڄڻ معلومات جو رستو کُلي ويو ۽ اِي ميل تي ان تنظيم سان رابطو ڪيم، جتان ڀَڳوان ٻاٻاڻيءَ نالي ھڪ شخص مونکي کوڙ معلومات موڪلي ڏني ـ ايئن ئي ڄڻ ته مان به سنڌ جي ساڌُوءَ پُٺيان ڀوپال پھچي ويس ـ 

ڀَڳوان ٻاٻاڻيءَ موجب شِري آئلداس ھيمناڻي، جيڪو سنت ھِردارام جي گھڻو ويجھو ھو ۽ ساڻس گڏ سندس ڪُٽيا ۾ ئي نواس ڪندو ھو، تنھن سنت ھِردارام جي سوانح به لکي آھي، جنھن ۾ ھن سندس حياتيءَ جا حال احوال سانڍيا آھن ـ شِري آئلداس موجب سنت ھِردارام ۽ سندس وڏا آھُوجا گھراڻي جا ھئا ۽ سندن جنم ڀريا جي ڀرسان تڏھوڪي خيرپور رياست جي ڳوٺ بَنگُو بِھڻ ۾ ٿيو ھو پر سنت ھريرام جي درٻار ڀريا ۾ قائم ڪيل ھئي ـ

آھُوجن جي گھراڻي ۾ جيڪي سنت پيدا ٿيا تِن ۾ ڀائي تنورام ولد جيسارام چنچلداس (جنم 1835 ۽ لاڏاڻو 13 اپريل 1910)، ڀائي ڌنورام ولد ڀائي ڀاڳچند چنچلداس (جنم 1836)، سنت بابا ھريرام ولد بابا تنورام جيسارام (جنم 1869 ۽ لاڏاڻو 19 جُون 1947)، سنت پھلو ڀڳت ولد آسودو مل (جنم 1891)، سنت ھِردارام ولد شِري سھجرام آسودومل (جنم 21 سيپٽمبر 1906 ۽ لاڏاڻو 21 ڊسمبر 2006) ۽ سنت شيوارام ولد پيسومل منگھومل (جنم 11 آڪٽوبر 1916) شامل ھئا ـ

انھن سنتن مان ڀائي ھريرام سِک برادريءَ جي اھم روحاني شخصيت ھئي جنھن وٽ خيرپور رياست جو والي به ڀرين واري درٻار ۾ حاضري ڀريندو ھو ـ ڀائي ھريرام جو لاڏاڻو به ڀرين ۾ ئي ٿيو ھو ـ

سال 1947 ۾ ورھاڱي کان ٿورو اڳ ئي 19 جُون تي جڏھن ڀائي ھريرام وفات ڪري ويو ته سندس جاءِ تي سندس پوٽي سنت ھِردارام کي گدي نشين ٿيڻ لاءِ چيو ويو پر ھن ڪونه مڃيو جنھنڪري سنت شيوا رام کي گديءَ تي ويھاريو ويو ـ سُتت ئي سندن قسمت ۾ لڏپلاڻ لکيل ھئي ـ

 سنت شيوارام وڃي راجسٿان جي شھر ڀيلواڙيءَ ۾ وڻ وسايا جتي ھن ڀرين واري ڀائي ھريرام جي درٻار جھڙي نئين درٻار ٺاھي ورتي جڏھن ته سنت ھِردارام 1948 ۾ ڀريا ڇڏي جوڌپور ۾ وڃي رھيو جتان جلد ئي اجمير ھليو ويو ۽ نيٺ 1950 ۾ راجسٿان جي علائقي پُشڪر تيرٿ راڄ ۾ پنھنجي ڪُٽيا (جھُڳي) اَڏي ـ

جڏھن سنت ھِردارام جو جنم 21 سيپٽمبر 1906 تي سھجرام آهوجا ۽ ماتا روچلبائيءَ جي گھر ۾ ٿيوته سندس ڏاڏي سنت ڀائي ھريرام اڳڪٿي ڪئي ته ھيءُ ٻالڪ وڏو ٿي هِڪ تياڳي سنت سڌ پرش ٿيندو ۽ ھنن سندس نالو رکيو ”رام“ ـ ٻالڪ رام جا پِتا ۽ ڏاڏو گُرٻاڻيءَ جو پاٺ ڪندا هُئا۔ هوُ به ننڍي ھوندي کان ئي ڌيان سان پاٺ ٻُڌندو هو ـ ٿورو وڏو ٿيڻ تي گھر ۾ ئي گُرمکي سکي پاڻ به روز گرٻاڻيءَ جو پاٺ ڪرڻ لڳو۔ جڏھن هو رڳو چئن سالن جو هُئو ته پنھنجي پڙڏاڏي سنت تنوُرام ساڻ ٻنيءَ تي ئي سماڌي لڳائيندو هو۔

هوُ اسڪولي تعليم ٽئين درجي تائين ئي حاصل ڪري سگهيو۔ سندن من اَصلي گيان طرف مائل هو۔ چوڏھن سالن جي عُمر ۾ سنه 1919ع ۾ هو سڀ ڪجهه وِساري، ڏينھن رات گروءَ ھريرام جي سيوا ۾ مگن  رھندو هو جنھن کيس برھمچاريه جو پالن ڪرڻ ۽ ڪام، ڪروڌ، لوڀ، موه، اهنڪار تي ضابطو رکي پورو وقت پرڀو سِمرن ڪرڻ جي سکيا ڏني ـ نتيجي ۾ ھن دنياوي خواھشن کي تياڳي ڇڏيو ـ گروءَ کيس پنج سکيائون ڏنيون (1) سادو کاڌو، (2) سادگيءَ ڀريو جِيون ۽ سادا وستر پھرڻ، (3) پنھنجا روزاني جا ڪم پاڻ پنھنجن هٿن سان ڪرڻ (4) ڌن گڏ نه ڪرڻ ۽ (5) سنسار جو سنگ نه ڪرڻ۔

اھڙي طرح سنت ھردارام جو سموري حياتي پنھنجين اندرين خواھشن مٿان ضابطو رھيو۔ جھڙو سندس نالو رام ھو، تھڙو سندس من رام سان ريجھيل ھو جنھنڪري مٿس نالو ئي پئجي ويو ھِردارام يعني جنھن جي من ۾ رام ھجي ـ

”هو چوندا هُئا پھراڻ ڪنھنجي سُڃاڻپ نه ٿيندو آھي، گيروُ پھراڻ سان ڪو ساڌو ڪونه ٿي ويندو آھي۔ اِھا ته من جي اوسٿا آھي۔ هِڪ گرھسٿ شخ‍ص به پنھنجي سوچ ۽ ڪمن سان ساڌوُ بڻجي سگهي ٿو۔ جنهن ماڻھوءَ کي اِنسان ذات جي سيوا ڪرڻ جي لگن ھجي انکي ته گيروُ رَتا ڪپڙا بلڪل ئي نه پائڻ گھرجن، ڇو جو گيروُ ڪپڙا پھرڻ سان ٻيا ماڻھو ھُن کان سيوا وٺڻ نه چاهيندا ۽ اُلٽو سندس سيوا ڪرڻ جي اِڇا رکندا،“ ڀڳوان ٻاٻاڻيءَ ٻڌايو۔        

سال 1960 ڌاري سنت ھِردارام مڌيه پرديش رياست جي گادي ڀوپال جي ويجھو ننڍڙي شھر بئراڳڙھه ويو جتي سنڌ مان لڏي آيل ڪافي سنڌي آباد ھئا ـ ٻي مھاڀاري جنگ ۾ انگريزن ان شھر کي جنگي قيدين جي ڪئمپ طور استعمال ڪيو ھو ـ بئراڳڙھه ۾ سنڌين جي پيار ۽ محبت سنت ھِردارام کي گھڻو متاثر ڪيو، جن مٿس زور وڌو ته ھُو مستقل طور اُتي رھي پئي ـ سنت ھِردارام سنڌين جي خواھش ڏسي سال جا اٺ مھينا پُشڪر ۾ ۽ چار مھينا بئراڳڙھه رھڻ شروع ڪيو نيٺ 1965 ۾ ھُو پُشڪر مان بئراڳڙھه منتقل ٿي ويو ـ

”سنت ھِردارام جو جيون هميشهه سادگيءَ وارو رھيو۔ ڪاٺ جي صندل تي سمھندا هُئا، پنھنجي گُرن جي آگيا سان ڌارڻ ڪيل گيرو رنگ جا سوٽي ڪپڙا پھريند هُئا، سالن کان ھڪ ئي جوتن جي جوڙي۔ ڪپڙا ڦاٽي پوندا هُئن ته پاڻ ئي ٽوپو ڏيندا هُئا۔ ڪپڙا به ڇا هُئن ! ھڪ بنڊي، گوڏ نُما ڌوتي ۽ مٿي تي انگوڇو۔ ٻارھن ئي مھينا ھڪ ئي پهراڻ۔ سندن ڪٽيا جو رنگ به نرالو هو، ڀتين تي پلاسٽر به ڪيل ڪونه هو۔ سموري ڪٽيا انب ۽ نِم جي وڻن ۽ تلسيءَ جي ٻوُٽن سان ڀريل رھندي ھئي۔ چئن ئي پاسي مينديءَ جي ڪياري، فرش بلڪل سادو۔“

”تندرستي ھوندي به کنڊ، لوڻ ۽ کٽاڻ کان پاسو ڪندا هُئا۔ کاڌي ۾ گھڻو ڪري لوڪيءَ جي ڀاڄي واپرائيندا هُئا۔ ڪريلا، توُريون، ميھا، پالڪ وغيره سايون ڀاڄيون اوٻاري، بنا تيل، لُوڻ جي کائيندا هُئا۔ حَواسن تي سخت ضابطو هُئن۔ تلسي ۽ نِم جا پن چٻاري کائيندا هُئا ۽ اُنھن جو رس به پيئندا هُئا،“ ڀڳوان ٻاٻاڻيءَ ٻڌايو ـ

سندن پنھنجي زندگي ته سادگيءَ سان ڀريل ھئي پر عام ماڻھن جي ڀلي لاءِگھڻو فڪر ھوندو ھئن ـ سندن درشن لاءِ ايندڙ ماڻھن کي چوندو ھو :”منھنجو درشن ڪرڻ سان توھان کي ڇا ملندو؟ پِرڀوءَ جو درشن ڪرڻو اٿئي ته وڃي غريبن جي سيوا ڪر ـ“ سندن فلسفو ھو ته ”ٻار، ٻڍا ۽ بيمار، آھن پرميشور جا يار، ڀاونا سان ڪريو سيوا تن جي، پائيندا لوڪ پرلوڪ ۾ سُک اَپار ـ“ ان فلسفي تحت سنت ھِردارام صرف انھن ماڻھن سان ملندو ھو جيڪي غريبن جي مدد ڪرڻ گھرندا ھئا ـ سندن ڪوششن سان ئي بيراڳڙھه ۾ ”جِيوِ سِوا سنسٿا“ نالي سان ھڪ اين جي او جو بنياد وجھي سماجي ڀلائيءَ جا ڪم شروع ڪرڻ سان گڏ تعليمي ادارا ۽ اسپتالون قائم ڪيون ويون ـ سنت ھِردارام جي خدمتن کي مڃتا ڏيندي مڌيه پرديش حڪومت ڀوپال جي گاديءَ کان ڏھه ڪلوميٽر پري بئراڳڙھه شھر جو نالو مٽائي ھِردارام نگر رکي ڇڏيو ۽ ايئن 1995 کان مڌيه پرديش جو اھو شھر ڀرين مان ويل ساڌُوءَ جي نالي پٺيان سڏجڻ لڳو ـ بئراڳڙھه جي ريلوي اسٽيشن به انھيءَ نالي سان سڏجي ٿي جتي روزانو 18 ٽرينون بيھن ٿيون ـ

ھن وقت به ھڪ اين جي او ”سنت ھِردارام شڪشا اِيوام سماجڪ وِڪاس سميتي“ جي نالي سان سرگرم رھي ڀرين جي ساڌوءَ جي فلسفي تحت صحت ۽ تعليم جا ادارا ھلائي رھي آھي جن ۾ ڇوڪرين جو ھڪ وڏو ڪاليج، سائنس ڪاليج، ڪامرس ڪاليج، ساڌو واسواڻي ميڊيڪل ڪاليج، ڪيترائي اسڪول، مٺي گوبند رام پبلڪ اسڪول، اکين جي اسپتال، آڊيٽوريم، آشرم ۽ ٻيا ادارا شامل آھن ـ سنت ھِردارام جي ھڪ عقيدتمند ۽ سندن اين جي او جي سرگرم ميمبر سِڌ ڀائوءَ جي رھنمائيءَ ۾ ”شھيد ھيمون ڪالاڻي ايڊيوڪيشنل سوسائٽي“ به قانون تحت رجسٽر ڪرائي تعليمي سرگرميون جاري رکيون ويون آھن ـ مٺي گوبندرام پبلڪ اسڪول ۾ سنڌي ٻوليءَ بابت به پروگرام ٿيندا رھندا آھن ـ غريب ۽ مستحق ٻارن جي تعليم ۽ مالي مدد لاءِ سنت ھِردارام جي ھدايتن تي ”سنڌو ڀَوَن“ نالي سان ھڪ ٽرسٽ به قائم ڪئي وئي ھئي ـ

ڊسمبر 1984 ۾ يونين ڪاربائيڊ جي جيت مار دوائن جي ھڪ ڪارخاني مان زھريلي گئس خارج ٿيڻ سان ھزارين ماڻھن جي موت سبب مشھور ٿيل ڀوپال شھر جي ڪڇ ۾ قائم ھِردارام نگر ھاڻ ته ڄڻ ھندستان ۾ سنڌين جي گاديءَ جو شھر بڻجي ويو آھي جتي ڪاروبار ۽ صنعت تي سنڌي ڇانيل آھن ۽ سندن وڏا شاپنگ مال قائم ٿيل آھن ـ

ڪجھه عرصو بيمار رھڻ کانپوءِ سال 2006 ۾ 21 ڊسمبر تي رات جو 9 وڳي جڏھن سنت ھِردارام ھڪ سئو ھڪ ورھين جي ڄمار ۾ لاڏاڻو ڪيو ته ماڻھن ڏُک ۾ سڄي شھر جون بتيون بند ڪري ڇڏيون ۽ ٻئي ڏينھن شھر مڪمل طور بند رھيو ـ

ڪجھ ورھيہ اڳ سنت ھِردارام جي ورسيءَ تي ھڪ پروگرام ۾ مڌيه پرديش جي وڏي وزير شِوِراج سنگھه چوھاڻ نه رُڳو سنڌ جي ھن ساڌوءَ جي خدمتن کي واکاڻيو پر ھنن لفظن سان سنڌوءَ جي تھذيب کي به ڀيٽا ڏني :”سنڌوءَ جي ڪناري جنم وٺندڙ تھذيب ئي انڊيا کي جنم ڏنوـ“

___________________  

نصير اعجاز سينئر صحافي ۽ تاريخ، ادب ۽ ٻوليءَ تي ڏھن ڪتابن جو ليکڪ آھي