ٻوليءَ جي ترقيءَ ۾ ادب جو ڪردار:  ادب ۽ ٻولي هڪ ٻئي کان الڳ ٿي نٿا سگهن

جيڪڏهن اسان پنهنجي ٻوليءَ کي زنده، مضبوط ۽ ترقي يافته ڏسڻ چاهيون ٿا، ته اسان کي ادب جي واڌاري تي خاص ڌيان ڏيڻ گهرجي.

ادب ئي اهو سرچشمو آهي، جيڪو ٻوليءَ کي نئين زندگي، نئين روح ۽ نئون فڪر عطا ڪري ٿو.

مُشتاق ٽانوري

ٻولي هر قوم جي سڃاڻپ، فڪر، تهذيب ۽ تمدن جو بنيادي اوزار آهي. انساني معاشري جي ترقيءَ جو دارومدار انهيءَ ڳالهه تي آهي ته اها قوم پنهنجي ٻوليءَ کي ڪيترو زنده، ڪارآمد ۽ تخليقي بڻائي ٿي. ٻولي صرف رابطي جو ذريعو نه آهي، پر اها فڪر، احساس ۽ علم جي منتقلي جو به وسيع ذريعو آهي ۽ جڏهن اسان ٻوليءَ جي ترقيءَ جي ڳالهه ڪريون ٿا، تڏهن ادب جو ڪردار ان سلسلي ۾ نهايت اهم بڻجي سامهون اچي ٿو. ادب ئي اهو ذريعو آهي، جنهن ذريعي ٻوليءَ ۾ نون لفظن، نون خيالن، نون احساسن ۽ نون فڪري رخن کي جڳهه ملي ٿي.

ادب ۽ ٻوليءَ جو لاڳاپو

ادب ۽ ٻولي هڪ ٻئي کان الڳ ٿي نٿا سگهن. جيئن درياھ بنا پاڻيءَ جي بي معنيٰ آهي، تيئن ٻوليءَ جي  بنا ادب جي ڪا به حيثيت نٿي رهي. ٻولي ادب جي وسيلن مان هڪ زنده ۽ تخليقي صورت اختيار ڪري ٿي. شاعر، اديب، ڊراما نگار ۽ افسانه نويس پنهنجي فڪر ۽ احساسن کي ٻوليءَ جي ذريعي اظهارين ٿا، جنهن سان ٻوليءَ جا نوان روپ ۽ معنوي رنگ پيدا ٿين ٿا. ادب ٻوليءَ کي نرمي، لطافت ۽ تهذيبي خوبيون عطا ڪري ٿو. جڏهن ڪنهن ٻوليءَ ۾ وڏو ۽ معياري ادب پيدا ٿئي ٿو، تڏهن اها ٻولي وڌيڪ اثرائتي ۽ وسيع ٿي پوي ٿي.

ادب ذريعي ٻوليءَ جي واڌ ويجهه

ادب ٻوليءَ جي واڌاري ۾ ڪيترن ئي رخن کان مددگار ثابت ٿئي ٿو. سڀ کان پهرين، ادب ٻوليءَ جي لفظي ذخيرن کي وڌائي ٿو. شاعر ۽ اديب نوان لفظ ٺاهين ٿا، پراڻن لفظن کي نئين معنائن سان استعمال ڪن ٿا، جنهن سان ٻوليءَ جو لغوي سرمايو وڌي ٿو. مثلاً سنڌي ٻوليءَ ۾ شاهه عبداللطيف ڀٽائي، سچل سرمست، بيدل ۽ ٻين شاعرن پنهنجن بيتن ۽ ڪافين ۾ اهڙا لفظ ۽ استعارا متعارف ڪرايا، جيڪي اڳي عام استعمال ۾ نه هئا. انهن جي شاعريءَ ذريعي اهي لفظ نه رڳو زنده ٿيا، پر ماڻهن جي روزمره ڳالهه ٻولهه جو حصو بڻجي ويا.

ٻيو، ادب ٻوليءَ کي ادائيگيءَ جي نون اندازن سان مالا مال ڪري ٿو. نثر، نظم، ڊرامو، ناول، افسانو ۽ مضمون جهڙن صنفن ذريعي ٻوليءَ ۾ فڪري ۽ فني اظهار جا نوان طريقا پيدا ٿين ٿا. هر صنف پنهنجي مخصوص انداز سان ٻوليءَ ۾ نئون لهجو، نئين لَٽ ۽ نئون ذوق پيدا ڪري ٿي. مثال طور، جديد سنڌي افسانا ۽ ناول لکڻ سان سنڌي ٻوليءَ ۾ نثر جي اهڙي سادگي، سلاست ۽ حقيقت نگاري پيدا ٿي، جيڪا اڳي شاعريءَ ۾ ڏسڻ ۾ نه ايندي هئي.

ادب ٻوليءَ کي ثقافتي اظهار بڻائي ٿو

ادب هر قوم جي تهذيب ۽ ثقافت جو عڪس آهي. جڏهن اديب پنهنجي معاشري جي رسمن، ريتن، خوشين، ڏکن ۽ حالتن کي ٻوليءَ ۾ بيان ڪري ٿو، تڏهن اها ٻولي ثقافتي لحاظ کان وڌيڪ زنده ۽ جاندار ٿي وڃي ٿي. سنڌي ادب ۾ شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جي بيتن ۾ نه صرف عشق ۽ روحانيت جا جذبا آهن، پر سنڌ جي ماڻهن جي زندگيءَ، انهن جي ڪم، سندن روايتن ۽ سندن ڌرتيءَ سان محبت جو به مڪمل اظهار ملي ٿو. اهڙيءَ طرح ادب ٻوليءَ کي قومي سڃاڻپ ۽ ثقافتي وجود عطا ڪري ٿو.

ادب ٻوليءَ جي معيار کي بهتر بڻائي ٿو

ادب رڳو احساسن جو اظهار نه، پر هڪ علمي ۽ فڪري تربيت به آهي. اديب جڏهن لکندو آهي، تڏهن هو ٻوليءَ جي گرامر، لهجي، محاوري ۽ اظهار جي نزاڪتن تي ڌيان ڏئي ٿو. انهيءَ ڪري، معياري ادب ٻوليءَ جي بهتري ۽ سنوارڻ جو به سبب بڻجي ٿو. اهڙي ادب ذريعي ماڻهو صحيح تلفظ، درست محاوري ۽ نزاڪت ڀريو اظهار سکندا آهن. جڏهن سڌريل نثر ۽ شاعريءَ جو مطالعو ڪيو وڃي ٿو، تڏهن پڙهندڙ جو ذوق ۽ ٻوليءَ تي عبور وڌي ٿو، جنهن سان سماج ۾ ٻوليءَ جو معيار به بلند ٿئي ٿو.

ادب ۽ ٻوليءَ جي ترقيءَ ۾ تعليم جو ڪردار

ادب ۽ تعليم جو به هڪ ٻئي سان گهاٽو لاڳاپو آهي. جڏهن تعليمي نصاب ۾ قومي ادب شامل ڪيو وڃي ٿو، تڏهن شاگرد پنهنجي ٻوليءَ سان نه صرف محبت ڪرڻ لڳن ٿا، پر انهن جي ٻوليءَ تي عبور به وڌي ٿو. ڪتابن، رسالن ۽ ادبي مجلسن ذريعي ادب عوام تائين پهچي ٿو ۽ عوامي ٻوليءَ ۾ به سڌارو اچي ٿو. اهڙي طرح، ادب نه صرف علمي حلقن تائين محدود رهي ٿو، پر عام ماڻهن جي ٻوليءَ جو حصو بڻجي وڃي ٿو.

ادب ٻوليءَ ۾ فڪري وسعت پيدا ڪري ٿو

ادب انسان جي سوچ ۽ شعور کي وڌائي ٿو. جڏهن ڪنهن ٻوليءَ ۾ وڏو فڪري ادب پيدا ٿئي ٿو، تڏهن اها ٻولي فڪري لحاظ کان به وسيع ٿي وڃي ٿي. فلسفيانه شاعري، سماجي افسانا ۽ تنقيدي مضمون انساني ذهن کي نوان خيال ۽ فڪر عطا ڪن ٿا. اهڙي ادب سان ٻولي صرف ڳالهائڻ جو اوزار نه رهي ٿي، پر اها سوچڻ ۽ سمجهڻ جو وسيلو بڻجي ٿي. ٻوليءَ جي اها ذهني ۽ فڪري ترقي ئي قومن کي ترقيءَ جي راهه تي آڻي ٿي.

ادب ٻوليءَ کي وقت سان گڏ زنده رکي ٿو

وقت گذرڻ سان هر ٻوليءَ کي زوال جو خطرو هوندو آهي، پر ادب ان کي زنده رکندو آهي. نوان اديب، نوان شاعر ۽ نوان مفڪر پنهنجي وقت جي حالتن مطابق لکندا رهن ٿا، جنهن سان ٻوليءَ ۾ نئون لهجو ۽ نئون رنگ پيدا ٿيندو رهي ٿو. ادب وقت جي تقاضائن موجب ٻوليءَ کي نون حالتن سان هم آهنگ ڪندو آهي. اهڙيءَ طرح، ادب ٻوليءَ جي تسلسل ۽ بقا جو ضامن بڻجي ٿو.

سنڌي ادب ۽ ٻوليءَ جي ترقي

سنڌي ٻوليءَ جي تاريخ ۾ ادب جو ڪردار نهايت اهم رهيو آهي. شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جي شاعريءَ سنڌي ٻوليءَ کي روحانيت، فڪر ۽ قومي سڃاڻپ جو روپ عطا ڪيو. سچل سرمست پنهنجي فڪر سان سنڌي ٻوليءَ کي وسعت ڏني، جڏهن ته شيخ اياز، تنوير عباسي، امر جليل، غلام محمد گرامي ۽ ٻين اديبن سنڌي ٻوليءَ ۾ نوان فڪري رخ پيدا ڪيا. انهن سڀني جي تخليقن سنڌي ٻوليءَ کي نه فقط زنده رکيو، پر ان کي عالمي سطح تي به متعارف ڪرايو.

آخر ۾ اهو چئي سگهجي ٿو ته ادب ڪنهن به ٻوليءَ جي روح آهي. جيڪڏهن ٻوليءَ کي ادب حاصل نه هجي، ته اها رڳو لفظن جو مجموعو بڻجي رهي ٿي. ادب ئي ٻوليءَ کي احساس، جذبو، فڪر، فنيت ۽ ثقافتي سڃاڻپ عطا ڪري ٿو. هر قوم جي ترقيءَ جو راز ان جي ٻوليءَ ۽ ادب جي مضبوطيءَ ۾ لڪل آهي. انهيءَ ڪري، جيڪڏهن اسان پنهنجي ٻوليءَ کي زنده، مضبوط ۽ ترقي يافته ڏسڻ چاهيون ٿا، ته اسان کي ادب جي واڌاري تي خاص ڌيان ڏيڻ گهرجي. ادب ئي اهو سرچشمو آهي، جيڪو ٻوليءَ کي نئين زندگي، نئين روح ۽ نئون فڪر عطا ڪري ٿو.

__________________

مُشتاق ٽانوري خيرپور ميرس سان تعلق رکندڙ صَحافي پِرنٽ ۽ اِليڪٽرانڪ ميڊيا جي مختلف ادارن سان لاڳاپيل رهيو آهي. اڄڪلھ ڪراچي ۾ رهي ٿو.