قومون رڳو تقريرن سان آزاد نٿيون ٿين: سنڌين جي قومي تحريڪن جي اُوڻائين جي ڇنڊڇاڻ
جيڪڏهن سنڌي اڳواڻ تاريخ جي فلسفي کي سمجهن ها ته هُو ڏسن ها ته قبضو ڪندڙن جي مقابلي لاءِ صرف جذبو ڪافي ناهي. قومون تڏهن ڪامياب ٿين ٿيون جڏهن انهن جي فڪري وهڪرن کي منظم انقلابي قوت سان ڳنڍيو وڃي.
هڪ نئين اڀرندڙ لهر لاءِ ضروري آهي ته اها تاريخ جي فلسفي سان ڳنڍيل هجي، مضبوط تنظيم هجي جيڪا انا يا شخصيت پرستيءَ سان نه ٽٽِي، ۽ اهڙا ادارا هجن جيڪي ايندڙ نسل کي تربيت ڏين
نُور محمد مري ايڊووڪيٽ
سنڌ هڪ اهڙي ڌرتي آهي جنهن جون روايتون قديم آهن ۽ جنهن جو فڪري ورثو وڏو آهي. گذريل صديءَ ۾ هتي اهڙا شاعر، اديب ۽ سياستدان پيدا ٿيا جن پنهنجيون زندگيون سنڌ جي ڪارڻ تي قربان ڪيون. هنن جبر جي مقابلي ۾ آواز اٿاريو، آزاديءَ جا خواب ڏٺا ۽ انصاف جي ٻولي ڳالهائي. پر باوجود انهن قربانين ۽ فڪري عظمت جي، انهن جي فلسفي کي نه ته پائيداري ملي نه ئي اها عملي شڪل ماڻي سگهي. سندن لفظن ماڻهن کي متاثر ڪيو، پر ادارا تخليق نه ٿي سگهيا. سندن خيالن گونج ته ڪئي، پر مستقبل تي حڪم نه هلائي سگهيا.
سنڌ جا اڳواڻ گهڻو ڪري علم وارا ماڻهو هئا. مثال طور، جي. ايم. سيد هڪ ئي وقت مورخ به هو ۽ سياسي شخصيت به. هن سنڌ جي ڪهاڻي بيان ڪئي، جذبي سان لکيائين ۽ ڌرتيءَ جي ثقافتي ۽ روحاني ورثي کي زنده رکيو. ساڳئي ريت، حيدر بخش جتوئي هارين جي حقن لاءِ آواز اٿاريو، طبقاتي جبر ۽ جاگيرداري نظام تي سوال اٿاريا. هن جبر کي پنهنجي اکين سان ڏٺو ۽ سنڌ جي محرومين کي اثرائتي نموني بيان ڪيو. رسول بخش پليجو به هڪ ٻيو جاندار آواز هو، جنهن جي تقريرن ۾ باهه ۽ بغاوت هئي، ۽ جنهن جا نعرا هر طرف گونجندا هئا. پر رڳو تقريرون ۽ نعري بازي. بنا تنظيم جي حڪمت عمليءَ جي، جدوجهد کي حقيقي طاقت نه ڏئي سگهي. تنظيم لاءِ وڌيڪ عمل گهرجي، گهٽ شور، وڌيڪ صبر ۽ گهٽ تماشو. اهو ئي ڪمزور نقطو هو جنهن ڪيترين تحريڪن کي حدن اندر محدود رکيو.
پر رڳو تاريخ ڄاڻڻ، تاريخ جي فلسفي کي سمجهڻ ڪافي ناهي. تاريخ لکڻ جو مطلب آهي واقعن کي قلمبند ڪرڻ، جڏهن ته تاريخ جو فلسفو اهو آهي ته قومن جي عروج ۽ زوال جا قانون سمجهي سگهجن، اهو پرکجي ته انقلاب ڪڏهن ڪامياب ٿين ٿا ۽ ڪڏهن ناڪام. ابن خلدون، هيگل، مارڪس ۽ ٽائنبي سڀني ان وڏي وهڪري کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪئي. جيڪڏهن اڳواڻ انهن قانونن کي نه سمجهن، ته هُو مسئلن جي سڃاڻ ته ڪري سگهن ٿا، پر انهن جو پائيدار حل نٿا ڏئي سگهن.
تاريخ ٻڌائي ٿي ته ڪابه انقلابي سوچ تنظيم کانسواءِ زنده نه رهي سگهي. فرينچ انقلاب وٽ جاڪوبن ڪلبون ۽ ضابطن واريون اسيمبليون هيون. لينن جا بالشويڪ ڪامياب ٿيا ڇوتہ هو فولادي تنظيم ۾ ٻڌل هئا. مائوزي تنگ لکين هارين کي متحرڪ ڪري سگهيو ڇوتہ هن نظريي کي تنظيم سان ڳنڍيو. سنڌ جا فڪر ڌڻي، ان جي ابتڙ، گهڻو ڪري ثقافتي جاڳرتا، اخلاقي اپيل يا علمي دليلن تي ڀاڙيندا رهيا، پر مضبوط سياسي ڍانچو قائم نه ڪري سگهيا. جي. ايم. سيد پنهنجي اثر هوندي به هڪ اهڙي تحريڪ جوڙي جيڪا جذباتي ۽ روحاني هئي پر تنظيمي نه. حيدر بخش جتوئي هارين کي گڏ ڪيو، پر اهڙو ادارو نه ٺاهي سگهيو جيڪو کانئس پوءِ به تحريڪ کي اڳتي وٺي وڃي. پليجي بااثر نعرا ڏنا، پر سندس پارٽي گهڻو ڪري جلسن ۽ تقريرن تائين محدود رهي، بجاءِ ان جي ته پڪو تنظيمي نيٽ ورڪ ٺاهي. سنڌي عوامي تحريڪ، جيئي سنڌ ۽ ٻيون ڌريون اندروني ڀڃ ڊاھ، مرڪزي ضابطن جي کوٽ ۽ ڊگهي حڪمت عمليءَ جي غيرموجودگيءَ سبب ڪمزور ٿي ويون. انقلابي خيال بنا ڍانچي جي انهن دريائن وانگر آهن، جن جا ڪنارا نه هجن ــ پاڻي وهندو رهي ٿو، پر زمين کي آباد نٿو ڪري.
جيڪڏهن سنڌي اڳواڻ تاريخ جي فلسفي کي سمجهن ها ته هُو ڏسن ها ته قبضو ڪندڙن جي مقابلي لاءِ صرف جذبو ڪافي ناهي. قومون تڏهن ڪامياب ٿين ٿيون جڏهن انهن جي فڪري وهڪرن کي منظم انقلابي قوت سان ڳنڍيو وڃي. آئرلينڊ جي آزاديءَ واري تحريڪ تڏهن طاقت ورتي جڏهن سن فين ۽ آءِ. آر. اي ثقافتي ۽ قومي خيالن کي سياسي صورت ڏني. الجزائر تي فانون لکيو ته مزاحمت جي تشدد کي به منظم ۽ ضابطن ۾ ٻڌڻ ضروري آهي، نه ته اهو بي اثر رهي ٿو. هوچي منهه ويٽنام ۾ قومي سڃاڻپ کي مارڪسزم سان جوڙيو ۽ هارين ۽ مزدورن کي گڏ ڪري هڪ متحد طاقت ٺاهيو. سنڌ ۾، ان جي ابتڙ، اڳواڻ گهڻو ڪري اخلاقي احتجاج يا تاريخي بيانن تائين محدود رهيا. هنن ظلم ڏٺو پر ان کي قسمت جو معاملو سمجهيو، ان بدران جو ان کي تاريخ جي قانون طور سمجهن جنهن کي اجتماعي ارادي ۽ منظم جدوجهد سان ٽوڙيو وڃي.
هڪ ٻي ڪمزوري ڀڃ ڊاھ هئي. هر اڳواڻ پنهنجو رستو اختيار ڪيو، گڏيل اتحاد گهٽ رهيو. جيئي سنڌ تحريڪ جي. ايم. سيد کان پوءِ ڪيترين ڌرين ۾ ورهائجي وئي، هر ڌر سندس ورثي جي دعوا ڪندڙ، پر ڪابه مضبوط محاذ جوڙيندڙ نه ٿي سگهي. جڏهنته ڪامياب تحريڪون اختلاف هوندي به هڪ ئي تنظيم ۾ گڏ رهيون جيستائين مقصد حاصل ٿيو. ڏکڻ آفريڪا ۾ افريڪن نيشنل ڪانگريس ۾ ڪميونسٽ، لبرل، مزدور يونين وارا ۽ قومپرست سڀ شامل هئا، پر سڀ هڪ تنظيم ۾ ٻڌل هئا. سنڌ جي سياست وٽ اها مرڪزي قوت نه هئي.
هن حوالي سان بلوچ تحريڪ هڪ اهم مثال آهي. اها نه ته شور سان ظاهر ٿي، نه جلوسن سان، نه وڏن فنڪشنن سان. اها خاموشيءَ سان اڀري، پر بيحد قوت سان ڇوتہ ان جي بنياد ۾ سائنسي تنظيم هئي. ان جي طاقت نعرا نه پر ڍانچو هو، عارضي گڏجاڻيون نه پر منظم نيٽ ورڪ هئا. انهيءَ سبب اها وڌيڪ وزن ۽ پائيداري حاصل ڪري سگهي، ۽ دٻاءُ کي منهن به ڏنو. اهو مثال صاف ڏيکاري ٿو ته تاريخي قسمت نعري جي اوچائي سان نه پر تنظيم سان ٺهندي آهي.
سنڌ جو تجربو وڏي سبق ڏئي ٿو: رڳو فڪري عظمت، بغير تنظيم ۽ تاريخ جي فلسفي جي ڪافي ناهي. قومون رڳو تقريرن سان آزاد نٿيون ٿين. قابض قوت وٽ هميشه وڌيڪ هٿيار، دولت ۽ ادارا هوندا آهن. صرف اهڙي تحريڪ جيڪا ماڻهن جي پاڙن ۾ بيٺل هجي ۽ ضابطن ۾ ٻڌل هجي، اها ئي مقابلو ڪري سگهي ٿي. جيڪڏهن ڪو اڳواڻ انقلاب جي ڳالهه ڪري ٿو ته سڀ کان پهرين اهو سوال ڪرڻ گهرجي: تو ڪهڙي پارٽي ٺاهي آهي؟ ڇا تو اهڙا ڪارڪن تيار ڪيا آهن جيڪي بي لوث ڪم ڪن؟ ڇا اهڙا ادارا ٺاهيا آهن جيڪي شخصيت کان مٿي زنده رهي سگهن؟ ڇا تو پنهنجي قومي ڪارڻ کي تاريخ جي عالمي قانونن ــ اتحاد، قرباني، تنظيم ۽ ضابطن ــ سان ڳنڍيو آهي؟ جيڪڏهن نه، ته هر تحريڪ زوال پذير رهندي.
سنڌ وٽ خيال گهٽ ناهن؛ کوٽ تاريخي عمل جي فلسفي جي آهي. شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جا روحاني خزانا، جي. ايم. سيد جا سياسي آواز، حيدر بخش جتوئيءَ جون هارين جون جدوجهدون ۽ رسول بخش پليجيءَ جون اثرائتيون تقريرون ــ هي سڀ ٻج آهن. پر ٻج کي پوکڻ، پاڻي ڏيڻ ۽ حفاظت ڪرڻ سان ئي وڻ بڻجي سگهي ٿو. هڪ نئين سنڌي اڀرندڙ لهر لاءِ ضروري آهي ته اها تاريخ جي فلسفي سان ڳنڍيل هجي، مضبوط تنظيم هجي جيڪا انا يا شخصيت پرستيءَ سان نه ٽٽِي، ۽ اهڙا ادارا هجن جيڪي ايندڙ نسل کي تربيت ڏين. تڏهن ئي گذريل قربانيون موجوده ۾ وزن وٺنديون ۽ مستقبل جوڙينديون.
سنڌ وڏا دماغ ڏنا آهن، پر انهن جا خيال پائيدار نه ٿي سگهيا ڇوتہ انهن وٽ قومي جدوجهد جا ٻه بنيادي ٿنڀ نه هئا: تاريخ جو فلسفو ۽ تنظيمي طاقت. علم اڪيلي سِر ڪافي ناهي، ۽ احتجاج بغير ڍانچي جي بي اثر آهي. سنڌ جي تاريخ جو سبق صاف آهي: جيڪو به انقلاب جي ڳالهه ڪري ٿو، کيس تنظيم به ٺاھڻي پوندي. صرف ضابطن واري، تاريخي شعور رکندڙ تنظيم ذريعي ئي ڪا قوم قبضي هيٺ رهڻ کان آزاد ٿيڻ ڏانهن وڌي سگهي ٿي.
_____________
ايڊووڪيٽ نور محمد مري فريلانس ليکڪ آھي ۽ اسلام آباد ۾ رھي ٿو
