سنڌو سڀيتا ۾ عورت جو ڪردار

سنڌو ماٿريءَجي تهذيب ۾ عورت هڪ اهم سماجي، معاشي، گهريلو، ۽ شايد مذهبي ڪردار ادا ڪندي هئي.

ٽيرراڪوٽا جي مورتين، دفن ٿيل لاشن، زيورن ۽ گهريلو اوزارن مان اهو اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته عورتن هن ترقي يافته شهري سماج جي تعمير ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو

قُرت العين ڪريم

سنڌُو ماٿري سڀيتا (اٽڪل 2600 کان 1900 ق.م) دنيا جي قديم ترين شهري تهذيبن مان هڪ هئي، جيڪا ڏکڻ ايشيا جي اتر اولھ علائقن ۾ اڀري ۽ پکڙيل رهي. موهن جو دڙو، هڙپا، ۽ چانهون جو دڙو جهڙن آثارن مان ظاهر ٿئي ٿو ته هيءَ تهذيب انتهائي منظم سماجي ۽ معاشي ڍانچن سان ڀرپور هئي. جيتوڻيڪ انهن جي لکائي اڃا تائين پڙهجي نه سگهي آهي، پر مليل شيون جھڙوڪ ٽيراڪوٽا جا مجسما، دفن ٿيڻ جا طريقا، مهرون، زيور، ۽ گهريلو سامان عورتن جي سماجي ڪردار بابت اهم ڄاڻ مهيا ڪن ٿا.

ٽيراڪوٽا جي مجسمن بابت سوچيون ته انهن مجسمن مان عورتن سان لاڳاپيل معلومات تمام گهڻي ملي ٿي. هزارين عورتن جا مجسما هٿ آيا آهن، جيڪي زيورن، سونهن سان سينگاريل مٿي وارن سينگار ۽ نمايان عضون سان ڏيکاريل آهن، جيڪي زرخيزي، خوبصورتي، ۽ شايد مذهبي عقيدت جي علامت آهن. سڀني مان مشهور ترين “ماڻهپي ديوي” جو مجسمو آهي، جنهن کي ڪيترائي ماهر زرخيزي ۽ ڌرتي جي پوڄا جي علامت طور سمجهن ٿا. جيتوڻيڪ ان بابت اختلاف موجود آهي، پر اهو مجسمو ظاهر ڪري ٿو ته عورتن کي روحاني يا علامتي اهميت حاصل هئي.

ٻيا به ڪيترائي مجسما عورتن کي گهريلو ڪمن ۾ مصروف ڏيکارين ٿا، جن تي چوڙيون ۽ ٻيا سينگار ٿيل شيون موجود آهن، جيڪي انهن جي گهريلو ۽ سماجي زندگيءَ ۾ اهميت ڏيکارين ٿا. انهن جي لباس ۽ زيورن جي نفيس تفصيل ڏيکاري ٿي ته عورتون تهذيبي جماليات ۾ به ڪردار ادا ڪنديون هيون.

دفن ٿيڻ جا طريقا: هڙپا ۽ لوٿل جهڙن هنڌن تي ملندڙ قبرون ڏيکارين ٿيون ته عورتن کي احترام سان دفن ڪيو ويندو هو. ڪيترين ئي عورتن جي هڏن سان گڏ زيور، مٽيءَ جا ٿانءَ، ۽ ذاتي شيون مليون آهن. هي طرز عمل ڏيکاري ٿو ته عورتن کي سماج ۾ اهڙو درجو حاصل هو، جو انهن کي موت کانپوءِ به شخصي شئيون ۽ سڃاڻپ ملندي هئي، جيئن مردن کي ملنديون هيون.

عورتن سان لاڳاپيل قبري سامان، جيئن ته آئينا، وارن جا ڦيرا، چوڙيون ۽ موتي، سندن خوبصورتي جي سار سنڀال ۽ شايد دستڪاريءَ جي ڪمن ۾ شموليت جو ثبوت آهن.

زيورن جي صنعت ۽ دستڪاري:موهن جو دڙو جهڙن هنڌن تي زيورن، چوڙين ۽ موتين جي وڏي مقدار ۾ موجودگي، خاص طور تي انهن علائقن ۾ جيڪي ورڪشاپ سمجهيا وڃن ٿا، ان ڳالهه جو امڪان پيدا ڪن ٿا ته عورتون صرف انهن شين جون صارف نه هيون، پر شايد انهن جي ٺاهڻ ۾ به شامل هيون. اڄ جي سنڌ ۾ به عورتون روايتي طور تي مٽيءَ جي ٿانون، سينگار، ڪڙهائي ۽ زيورن جي تياريءَ ۾ حصو وٺن ٿيون، جنهن جي بنياد تي ماهرن اهو خيال ظاھر ڪيو آهي ته سنڌو ماٿريءَ ۾ به عورتن جي اهڙي ئي شموليت رهي هوندي.

ان سان گڏ، عورتن جا مجسما زيورن سان سينگاريل هجڻ انهيءَ تهذيب ۾ عورتن جي سينگار کي فقط جماليات نه پر سندن سماجي حيثيت، سڃاڻپ ۽ معاشي حيثيت جو اظهار سمجهيو ويندو هو.

گهريلو زندگي ۽ عورتن جو ڪردار: سنڌو سڀيتا جي گهرن جي جوڙجڪ، جيئن ته اندريون آڱڻ، ڌار ڌار ڪمرا، ڀاڻن جا ٿانءَ ۽ رکڻ لاءِ وڏا ٿانءَ، ظاهر ڪن ٿا ته عورتون گهريلو معاملن جي سنڀال ڪندڙ هيون، جن ۾ کاڌي جي تياري ۽ ذخيرو ڪرڻ شامل هو. وزن ۽ ماپن جي يڪسانيت ۽ واپاري رابطن جا ثبوت ڏيکاري ٿو ته معيشيت اھڙي هئي، جنهن ۾ عورتون شايد سڌي يا اڻ سڌي ريت شرڪت ڪنديون هيون، خاص طور تي اهڙن گهريلو شعبن ۾ جيئن ته ڪپڙو ٺاهڻ، موتي ٺاهڻ ۽ ٿانون جو سينگار.

مٽيءَ جي ٿانون تي ڪپڙي جا نشان ۽ تاڪڻ لاءِ استعمال ٿيندڙ شيون جهڙوڪ اسپنڊل وهورلز (ڳنڌڻ لاءِ اوزار) عورتن جي ڪپڙي ٺاهڻ واري سرگرمي جو ثبوت ڏين ٿيون، جيڪا قديم تهذيبن ۾ اڪثر عورتن جي ذميواري هوندي هئي. اهڙي دستڪاريءَ ۽ صنعت ذريعي عورتن ان تهذيب جي معيشت ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو.

جيتوڻيڪ انڊس لکت اڃا تائين پڙهجي نه سگھي آهي، پر مهرن ۽ مورتين تي ڏنل تصويرن مان اهو اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته عورتون مذهبي يا علامتي رسمن ۾ شريڪ هونديون. ڪجهه مورتيون يا نشانيون—جهڙوڪ “ماءُ ديوي” يا وڻ واري ديوي—اهڙا اشارا ڏين ٿيون ته عورتن کي خدائي يا علامتي طور وڏي اهميت حاصل هئي. اهي تصويرون نه رڳو مذهبي عقيدن کي ظاهر ڪن ٿيون، پر اهڙن ثقافتي قدرن کي به اجاگر ڪن ٿيون جيڪي زرخيزي، تحفظ ۽ نسل جي تسلسل جهڙن عورت سان لاڳاپيل پهلوئن جي عزت ڪن ٿيون.

اهو ذهن ۾ رکڻ ضروري آهي ته سنڌو ماٿريءَ جي تهذيب ۾ مرد ۽ عورت جي ڪردار بابت تشريحون ڪافي حد تائين قياسي ۽ اندازي تي ٻڌل آهن. لکت جي نه هجڻ جي ڪري اسان جو دارومدار صرف آثار قديمه تي آهي، جيڪو هميشه نئين تحقيق سان بدلجي سگهي ٿو. ان سان گڏ، ڪيترن ئي نظرين جو بنياد ٻين تهذيبن جهڙوڪ سان تقابلي مطالعن جي اصولن تي آهي.

جيتوڻيڪ ثبوت اڻپورو آهي، پر اهو ظاهر ٿئي ٿو ته سنڌو ماٿريءَجي تهذيب ۾ عورت هڪ اهم سماجي، معاشي، گهريلو، ۽ شايد مذهبي ڪردار ادا ڪندي هئي. ٽيرراڪوٽا جي مورتين، دفن ٿيل لاشن، زيورن ۽ گهريلو اوزارن مان اهو اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته عورتن هن ترقي يافته شهري سماج جي تعمير ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو. جيستائين وڌيڪ دريافتون يا لکت جو پڙهڻ ممڪن نه ٿيندو، تيستائين آثار قديمه جا ذريعا ئي اسان کي هن قديم ترين تهذيب ۾ عورتن جي پيچيده سڃاڻپ ۽ ڪردار بابت اشارا ڏيندا رهندا.

____________

قُرت العين ڪريم اينٿروپولاجسٽ ۽ سنڌ يونيورسٽي ڄامشوري ۾ ٽيچنگ اسسٽنٽ آھي