ايندڙ ڏھن سالن ۾ ھٿرادو ڏاھپ دنيا اندر تعليمي سرشتي جو نقشو ئي مٽائي ڇڏيندي جنھن ۾ اسڪول ۽ يونيورسٽيون ھونديون ئي ڪونہ
ڊاڪٽر جاويد لغاري
تصور ڪريو سال 2035 جو. هاڻي ڪي به سرڪاري اسڪول يا يونيورسٽيون نه آهن. مصنوعي ذهانت (AI) تعليم کي سڄي دنيا ۾ پهچندڙ ۽ مڪمل طور مفت ڪري ڇڏيو آهي.
نئين مهارت سکڻ يا ڊگري حاصل ڪرڻ لاءِ، توهان کي صرف هڪ آواز ۾ حڪم ڏيڻو پوندو. چند لمحن ۾، AI-طاقتور سمارٽ گلاسز ذريعي، توهان کي هڪ مڪمل طور تي ورچوئل ڪلاس روم ۾ منتقل ڪيو ويندو – شايد توهان خلائي اسٽيشن تي فلڪيات جو مطالعو ڪري رهيا آهيو، جنهن جو استاد خود البرٽ آئنسٽائن هجي. توهان مضمون، استاد – ايتري قدر جو خيالي يا تاريخي شخصيتون – ۽ ماحول چونڊي سگهو ٿا. ۽ اهو سڀ ڪجھ مفت، گھربل ۽ ذاتي طور تي آهي.
هي سائنس فڪشن نه آهي، پر ايندڙ ڏهاڪي ۾ هڪ ممڪن صورتحال آھيAI . جي موجوده ترقي جي رفتار، ورچوئل ريئلٽي (VR)، اضافي حقيقت (AR) ۽ ميٽا جهڙن پليٽ فارمن سان گڏ، جسماني ڪلاس روم، يونيورسٽيون ۽ حتي انساني استادن جو تصور غير ضروري ۽ زائد ٿي سگهي ٿو.
اچو ته اڄ جي ڏينهن ڏانهن واپس هلون. اسان انساني تاريخ جي سڀ کان وڌيڪ شاندار تبديلي جي ڪناري تي بيٺا آهيون. AI، ڪوانٽم ڪمپيوٽنگ، روبوٽڪس، جينياتي انجنيئرنگ، نينو ٽيڪنالاجي ۽ خلائي تحقيق گڏجي هڪ تيز رفتار ترقي جو دور پيدا ڪري رهيا آهن. پر اڄ جي AI، جيتري به شاندار نظر اچي، اڃا ننڍپڻ ۾ آهي. ان جي مقابلي ۾ 1992ع جو انٽرنيٽ آهي، جڏهن گوگل، ايمازون يا ايپل گهريلو نالا نه هئا.
هي غور ڪريو: پرسنل ڪمپيوٽرن کي آمريڪي آبادي جي 30 سيڪڙو تائين پهچڻ ۾ ٻه ڏهاڪا لڳا. ٽيليويزن کي 12 سال، سمارٽ فونز کي ست سال، سمارٽ اسپيڪرز کي چار سال لڳا، پر جنريٽو AI سڀني رڪارڊن کي ٽوڙي، ٽن سالن کان به گهٽ عرصي ۾ عالمي سطح تي ٻه ارب کان وڌيڪ استعمال ڪندڙن تائين پهچي ويو آهي.
ريس شروع ٿي چڪي آهي. اوپن AI، گوگل، ميٽا، مائيڪروسافٽ، X ۽ بيشمار اسٽارٽ اپس هن ميدان ۾ غلبو حاصل ڪرڻ لاءِ سوين ارب ڊالر سيڙپڪاري ڪري رهيا آهن. ٿورن ئي سالن ۾، اسان AI-هلائيندڙ ڪمپنين جو عروج ڏسنداسين، جيڪي اربين ڊالرن جون هونديون ۽ اهي مسئلا حل ڪنديون ۽ دنيا کي اهڙي طريقي سان نئين شڪل ڏينديون، جيڪي اڳ ۾ تصور به نه ڪيا ويا هئا.
تعليم ۾، AI اڳ ۾ ئي روايتي تدريس ۽ سکيا جي ماڊلز کي تبديل ڪري رهيو آهي. شاگرد هاڻي هڪ سادي حڪم سان تفصيلي مضمون، تحقيقي مقالا، وڊيوز ۽ حتي ڪوڊ يا ڊيٽا ويزولائيزيشن تيار ڪري سگهن ٿا. بنيادي علم حاصل ڪرڻ جي ضرورت ناهي. هڪ ڏهاڪي اندر، AI جي مصنوعي سپر انٽيليجنس (ASI) ۾ تبديل ٿيڻ جي اميد آهي، جيڪا اڄ جي سڀني ذهين ترين PhD هولڊرز جي گڏيل ذهانت سان ڪم ڪرڻ جي قابل هوندي. ان دنيا ۾، هڪ معقول سوال اهو ٿي سگهي ٿو: جيڪڏهن ASI ڪنهن به انسان کان وڌيڪ درستي ۽ ڪارڪردگي سان تشخيص، قانوني ڪارروائي يا ڊيزائن ڪري سگهي ٿي ته پوءِ طب، قانون يا انجنيئرنگ ۾ ڊگري حاصل ڪرڻ جي ضرورت ڇا آهي؟ جڏهن مشين سڀ ڪجهه سوچي ۽ سڀ ڪم ڪري سگهي ٿي ته پڙهڻ جي ضرورت ئي ڇا آهي؟
اڄ جي AI ماڊلز، جهڙوڪ ChatGPT-4 ۽ Grok-4، سڀني سخت ترين معياري امتحانن ۾ پاس ٿي چڪا آهن: SAT، GRE، GMAT، LSAT ۽ USLME. مثال طور، ChatGPT-4 GRE امتحان ۾ مٿين 10 سيڪڙو ۾ ڪارڪردگي ڏيکاري ٿو ۽ 120–140 جي حد ۾ IQ-مساوي صلاحيتن جو مظاهرو ڪري ٿو. X پاران گذريل هفتي جاري ڪيل Grok-4، دعويٰ ڪري ٿو ته اهو ان کان به وڌيڪ ذهين آهي. خام ذهانت کان ٻاهر، اهي AI ماڊل جذباتي ذهانت جو مظاهرو ڪري سگهن ٿا، همدردي وارا جواب ڏئي سگهن ٿا، ۽ هڪ قابل استاد، معالج يا صلاحڪار جي حيثيت سان ڪم ڪري سگهن ٿا.
اسڪولي سطح تي، خان اڪيڊمي جهڙن AI-طاقتور پليٽ فارمن اڳ ۾ ئي ذاتي سکيا جي ائپس شامل ڪيون آهن. خانميگو، هڪ AI اسسٽنٽ، منٽن ۾ سبق تيار ڪري سگهي ٿو، اهي ڪم جيڪي انساني استادن کي ڏينهن يا هفتا لڳن ٿا. وڌيڪ اهم، اهو شاگردن کي جواب فراهم ڪرڻ بجاءِ مسئلا حل ڪرڻ ۾ مشغول ڪري ٿو. اهو انفرادي سکيا جي اندازن کي اپنائي ٿو، حقيقي وقت ۾ سمجھ کي جانچي ٿو ۽ استاد جي ڪم کي ڏهه گنا وڌائي ٿو.
تنهن هوندي، هتي هڪ احتياطي نوٽ آهي. AI جو بغير نگراني استعمال تخليقيت، تنقيدي سوچ ۽ حقيقي سکيا کي ختم ڪرڻ جو خطرو آهي. تحقيق ظاهر ڪري ٿي ته جيتوڻيڪ AI استعمال ڪندڙ شاگرد اسائنمينٽس ۾ شاندار ڪارڪردگي ڏيکارين ٿا، پر اهي اڪثر امتحانن ۾ مشڪلاتن کي منهن ڏين ٿا. وڌيڪ انحصار دانشورانه سستيءَ جو سبب بڻجي سگهي ٿو، جنهن سان گہرائي واري سکيا جي بدران سطحي نتيجا ملن ٿا.
يونيورسٽي جي سطح تي، تبديلي اڃا به وڌيڪ واضح آهي. مثال طور، هارورڊ بزنس اسڪول رپورٽ ڪيو ته AI هڪ عام ڪيس اسٽڊي، جنهن کي عام طور تي نو مهينن جي تحقيق جي ضرورت هوندي آهي، صرف منٽن ۾ مڪمل ڪري ڇڏيو. AI-تيار ڪيل تحقيقي مقالا، ٿيسز ۽ ڊسٽريشن اڳ ۾ ئي تعليمي ادارن ۾ وهندڙ آهن. جيتوڻيڪ اهي تعليمي گهرجن کي پورا ڪن ٿا، پر شاگرد گهٽ سکيا سان گريجوئيٽ ٿين ٿا ۽ اڪثر حقيقي دنيا جي نوڪريءَ جي انٽرويوز ۾ مشڪلاتن کي منهن ڏين ٿا.
استادن تي به اثر پئجي رهيا آهن. AI هاڻي امتحان ٺاهي، هلائي ۽ گريڊ ڪري سگهي ٿو، جيڪو فيڪلٽي ميمبرن کان وڌيڪ موثر آهي. تجربن ۾، هارورڊ ۾ AI ٽيوٽرز مسلسل انساني ٽيوٽرن کان بهتر ڪارڪردگي ڏيکاري، تيز ترسيل، ذاتي بصيرت ۽ حتي جذباتي حوصلا افزائي فراهم ڪندا آهن.
تنهن هوندي، پاڪستان جهڙن ترقي پذير ملڪن لاءِ، هي انقلاب هڪ منفرد موقعو پيش ڪري ٿو. AI تعليم کي جمهوري بڻائي سگهي ٿو، ميدان کي برابر ڪندي. AI سان، گهٽ وسيلن واري ڳوٺاڻي سيٽنگ مان هڪ شاگرد کي به شهري اشرافيه اسڪول جي شاگرد جي برابر معياري تعليم ۽ اوزارن تائين رسائي حاصل ٿي سگهي ٿي، جيڪو موقعن ۾ تفاوت کي گهٽائي ٿو. سمارٽ فون ۽ انٽرنيٽ ڪنيڪشن سان، AI-هلائيندڙ معياري تعليم کي هڪ حق بڻجڻ گهرجي، نه ته امتياز.
HEC، اسڪولن ۽ يونيورسٽين جهڙن ادارن کي هاڻي هڪ وجودي سوال کي منهن ڏيڻو پوندو: هن تيزيءَ سان بدلجندڙ تعليمي منظر ۾ انهن جو ڪردار ڇا هوندو؟ روايتي نصاب ۽ طريقا جلدي پراڻا ٿي ويندا. تعليم کي نئين سر ترتيب ڏيڻ جي فوري ضرورت آهي ته جيئن انهن شين کي ترجيح ڏني وڃي جيڪي مشينون نقل نه ٿيون ڪري سگهن – انساني تخليقيت، جذباتي ذهانت، اخلاقي استدلال ۽ باهمي رابطا.
AI تعليم جو دشمن ناهي. بلڪه، اهو هڪ طاقتور اوزار آهي، جيڪو جيڪڏهن عقلمنديءَ سان استعمال ڪيو وڃي، ته ذاتي، موثر ۽ شموليت واري سکيا جو دور شروع ڪري سگهي ٿو. پر سڀني اوزارن وانگر، ان جو اثر ان تي منحصر آهي ته ان کي ڪيئن استعمال ڪيو وڃي ٿو. اسان کي نه صرف اهو سکڻ گهرجي ته ڇا سوچيو يا ڪيئن سوچيو، پر اهو به ته اسان ڇو سوچيون ٿا.
ايندڙ ڏهاڪي ۾، چيلنج شاگردن کي حقيقتون سيکارڻ نه هوندو؛ انهن وٽ دنيا جي سڄي علم تائين رسائي هوندي. چيلنج هوندو انهن کي حڪمت سيکارڻ: فيصلو ڪرڻ، همدردي ڪرڻ، تخليق ڪرڻ ۽ هڪ وڌندڙ مصنوعي دنيا ۾ انسان بڻجڻ.
________________
ليکڪ هڪ اڳوڻو سينيٽر ۽ HEC جو اڳوڻو چيئرمين آهي.
