پَکيءَ ڏِنو ڀَڙڪو … سنڌ جي پِيڙائن  تي لکيل ڪتاب ”دُکي ساروديس آ“ جو جائزو

مهاديو مڪواڻو جو ڪتاب ”دُکي ساروديس آ“پکيءَ جي پھرين اُڏار لاءِ ڏنل ڀڙڪي جھڙو ڪتاب آھي جيڪو سنڌي سماج، ماڻھن جي درد، معاشرتي بيوسي ۽ حالتن کي اڀاري ٿو

مُشتاق ٽانوري

مهاديو مڪواڻو جي ڪتاب ”دُکي ساروديس آ“ جي مطالعي بعد جڏهن ذهن ۾ آيل ڳالهيون پني تي اُتاري ان کي سِرنامو ڏيڻ جو سوچيم ته هي ڪتاب مون کي انهن ڪبوترن جيان لڳو جيڪي مَزارن تان ڀَڙڪو ڏئي اُڏامن ٿا. اهو عمل اوچتو ٿيندو آهي. مزارن تان ڪبوترن جي جي ڀڙڪي جيان پکيءَ جي پهرين اُڏار جي ڪوشش وارو ڀڙڪو به هوندو آهي، جيڪو به ڪنهن وقت اوچتو اچي ويندو آهي.  مهاديو جو هي ڪتاب مزارن تان اُڏامندڙ ڪبوترن جي ڀڙڪي جيان نه ته به هڪ پکيءَ جي اُڏامڻ جي ڪوشش ڪندي پهرين ڀڙڪي جيان ضرور آهي ۽ مون ان تبصري تي ”پکيءَ ڏنو ڀڙڪو“ سرنامو لکي ڇڏيو.

مها ديو مڪواڻو سنڌ جي علم دوست، فڪر مند ۽ سماج پرست ماڻهن مان هڪ آهي، جنهن پنهنجي علمي صلاحيتن کي نه رڳو پيشورانه شعبي ۾ عمل ھيٺ آندو آهي، پر سماجي ڀلائي ۽ انساني خدمت لاءِ پڻ وقف ڪيو آهي. هن تعليم جي شعاعن سان پنهنجي ذهن کي سنواريندي، هائيڊرو-جيو لاجسٽ طور پاڻيءَ جي وسيلن ۽ زمين جي فطري بناوٽ تي کوجنا ڪئي. پر سندس فڪر جو دائرو رڳو سائنس تائين محدود نه رهيو، بلڪه هن لوڪ ادب، ثقافت، روايتن ۽ سماجي ترقيءَ جي موضوعن کي به پنهنجو محبوب موضوع بڻايو. مها ديو مڪواڻو نه رڳو هڪ محقق آهي، پر هڪ حساس دل رکندڙ ليکڪ پڻ آهي، جيڪو پنهنجي تحريرن ۾ سنڌ جي ماڻهن جي درد ۽ ڏکن کي بيان ڪري ٿو. سندس لکڻين ۾ ٿرپارڪر جي غذائي بحران، عوامي صحت ۽ سماجي مسئلن جي عڪس نمايان آهي. ”سنڌ ڪوريئر“  سميت ڪيترن ئي پليٽ فارمن تي سندس مضمون ڇپجندا رهن ٿا، جيڪي پڙهندڙن کي نه رڳو آگاهي ڏين ٿا، پر سوچڻ تي پڻ مجبور ڪن ٿا. هن جي دل لوڪ دانش ۽ سنڌي ثقافت جي روايتن سان ايتري ته جڙيل آهي، جو هو انهن کي هڪ قيمتي ورثي جي حيثيت سان محفوظ ڪرڻ ۽ نون نسلن تائين پهچائڻ لاءِ سرگرم آهي. سندس فڪر ۾ سماج جي خدمت، انسانيت جي بهبود ۽ علمي روشنيءَ جي واڌ ويجهه هڪ گڏيل خواب جي صورت ۾ نظر اچي ٿي. مها ديو مڪواڻو سنڌ جي انهن فرزندَن مان آهي، جيڪي پنهنجي علم، فڪر ۽ عمل سان معاشري ۾ سجاڳي، آگاهي ۽ بهبود آڻڻ لاءِ ڪوشش ڪري رهيا آهن.

مهاديو مڪواڻو پنھنجي تخليقي ڪم سان جديد سنڌي ادب ۾ جاءِ ٺاهڻ جي ڪوشش ڪئي آهي۔ سندس ڪتاب ”دکي سارو ديس آ“ فڪري لاڙو ظاهر ڪري ٿو۔ سجاول ۾ ساڻس گڏ ڪم ڪندڙ عادل پرويز ٽانوريءَ مهاديو جو ڪتاب ”دکي ساروديس آ“ پهچايو، ڪتاب ۾ شامل ڪالمن ۽ مضمونن پڙهڻ بعد چئي سگھجي ٿو ته مهاديو مڪواڻي جو هي ڪتاب رڳو تخيل ۽ افسانوي رنگ نه پر سنڌي سماج، ماڻھن جي درد، معاشرتي بيوسي ۽ حالتن کي اڀاري ٿو۔ جيئن  ”دکي سارو ديس آ“  نالي مان ئي ظاهر ٿئي ٿو ته سنڌ ۽ ان جي ماڻھن جي ڏکن، تڪليفن ۽ سچي تصوير کي بيان ڪيو ويو آھي۔ ”دکي سارو ديس آ“ ڪتاب  سنڌ جي ٿر واري ڀاڱي جي ڳوٺاڻي زندگيءَ جي حقيقتن کي اجاگر ڪري ٿو، عام ماڻھن جي ڏکن ۽ تڪليفن کي فنڪارانه انداز سان پيش ڪري ٿو،  سنڌي ٻوليءَ جي رواني، سادگي ۽ اثرائتي اظهار کي شامل ڪري ٿو ۽  پڙهندڙ کي سنڌ جي موجوده ۽ تاريخي حالتن تي سوچڻ تي مجبور ڪري ٿو۔

مهاديو مڪواڻو جي هي تخليق دراصل سنڌي ادب ۾ انساني همدردي، سماجي شعور ۽ قومي سجاڳيءَ جو علمبردار آهي۔ ان ڪري “دکي سارو ديس آ” سنڌي ادب جي اهڙن ڪتابن مان هڪ آهي، جيڪي پڙهندڙ کي صرف ادبي لذت نٿا ڏين، پر سوچڻ تي به مجبور ڪن ٿا۔ اھو هڪ اهم ادبي ڪم آهي، جيڪو سنڌي سماج جي دردن، مايوسين ۽ حالتن جي عڪاسي ڪري ٿو۔ ڪتاب جو نالو ئي پاڻ ۾ مڪمل اظهار آهي ــ يعني “دکي، تڪليفن ڀريو، ڏکن ۾ ٻڏل ديس”۔

سندس لکڻ جو انداز سادو، عام فھم ۽ دل کي ڇهندڙ آهي۔ هو وڏين ڳالھين کي سادي ٻوليءَ ۾ ائين پيش ڪري ٿو، جو پڙهندڙ پاڻ کي ان درد جو حصو سمجهي ٿو۔

ٿرجي سماجي حالت

ڪتاب ۾ ٿر ۽ ٿرين  جي زندگيءَ جا رنگ پيش ڪيا ويا آهن۔ زمينداراڻي ظلم، معاشي ڏکن ۽ سماجي بيوسيءَ جي منظرنامي سان گڏ ٿر ۾ آپگھاتن جو وڌندڙ لاڙو ڏاڍي حقيقت پسنديءَ سان سامهون اچي ٿو۔

  غربت ۽ معاشي استحصال

مهاديو مڪواڻو جو قلم خاص طور تي غريب طبقي جي درد کي اجاگر ڪري ٿو۔ غريبن جون بيوس حالتون، روزگار جي کوٽ، بک ۽ بيماريون ڪتاب ۾ مرڪزي موضوع طور ڏسجن ٿيون۔

انساني همدردي ۽ درد

هن ڪتاب ۾ انساني همدردي جو وڏو درس آهي۔ ماڻھن جي ڏکن سان گڏ کين ڀاڪر پائڻ، سندن تڪليفن ۾ شريڪ ٿيڻ ۽ انهن لاءِ آواز اٿارڻ مهاديو جو مقصد آهي۔

وطن سان محبت ۽ قومي سجاڳي

ڪتاب ۾ سنڌ سان سچي محبت جو جذبو چمڪي ٿو۔ سنڌ کي دکيا ديس طور پيش ڪرڻ جو مقصد مايوسي پيدا ڪرڻ نه آهي، پر ماڻهن ۾ قومي سجاڳي ۽ جدوجهد جو شعور پيدا ڪرڻ آهي۔

ظلم ۽ ناانصافيءَ خلاف آواز

ليکڪ پنهنجن لفظن ذريعي سماجي ناانصافين تي سوال اٿاري ٿو۔ هو حڪمرانن، جاگيردارن ۽ طاقتور طبقي جي ظلم تي تنقيد ڪري ٿو۔

مهاديو جي ڪتاب ۾ ڪجھ ادبي خوبيون پڻ آهن. سندس  ٻوليءَ جو حسن جيڪا سادي، رواجي پر دل ۾ لهندڙ ٻولي استعمال ڪئي وئي آهي۔  حقيقت پسنديءَ سان ڀرپور  تحريرون سماج جي اصل تصوير ڏيکارين ٿيون۔ پڙهندڙ کي پنهنجي جذباتي ۽ فڪري دنيا ۾ جھنجوڙي ڇڏي ٿو ۽ ڪتاب پڙهندڙ کي سوچڻ، سمجهڻ ۽ عمل ڪرڻ تي مجبور ڪري ٿو۔

”دکي سارو ديس آ“سنڌي ادب ۾ صرف هڪ ڪتاب نه پر هڪ تحريڪ آهي۔ هي ڪتاب پڙهندڙ کي رڳو تحريرون نٿو ڏئي، پر کيس پنهنجي سماج بابت سوال ڪرڻ، تبديلي لاءِ سوچڻ ۽ انساني همدردي محسوس ڪرڻ سيکاري ٿو۔ هيءُ ڪتاب ادب کي انساني درد، قومي سجاڳي ۽ سماجي شعور سان ڳنڍي ٿو۔

مهاديو پنهنجي لکڻين ۾  زمينداراڻي ظلم، پورهيت جي بيوسي ۽ غريب هاريءَ  جي حالتن کي اجاگر ڪيو آهي۔ هُن ڏيکاريو آهي ته ڪيئن غريب هاري  سڄو سال محنت ڪن ٿا پر کين سندن اجرت به نه ٿي ملي. مزدورن کي گهٽ مزدوري، بک، بيماريون ۽ معاشي ناانصافي جهڙيون اذيتون نهايت دردناڪ انداز سان بيان ڪيون ويون آهن۔ پڙهندڙ کي مزدورن جي حالتن ۾ پاڻ ڏسڻ تي مجبور ڪيو ويو آهي. ڪتاب ۾ سنڌي عورتن جي قربانين جو به ذڪر آهي۔ عورتون گهر ۾، ٻارن سان ۽ زندگي جي هر تڪليف ۾ صبر سان گڏ بيهنديون آهن، پر سندن آواز گهڻو ڪري دٻجي ويندو آهي۔ مهاديو مڪواڻو ان کي اجاگر ڪري ٿو. ڪتاب ۾ نوجوانن جي مايوسي ۽ بيروزگاري جو نقشو پڻ ڏنو ويو آهي۔ ڪيئن پڙهيل لکيل نوجوان به نوڪريءَ کان محروم ٿي بيڪار ويٺا آهن ۽ مايوسي سندن خواب کسي ٿي۔ ڪتاب ۾ جتي ڏکن ۽ مصيبتن جا منظر آهن، اتي قومي سجاڳي جو پيغام به آهي۔ سنڌ کي “دکي ديس” سڏڻ جو مقصد اهو ناهي ته مايوسي پيدا ٿئي، پر پڙهندڙ پنهنجي وطن لاءِ جدوجهد ۽ تبديليءَ لاءِ تيار ٿئي۔

ليکڪ پنھنجي ڪتاب ۾ صرف ڏکن جو ذڪر نه ٿو ڪري، پر انهن ڏکن جي پويان لڪل سببن تي به ڌيان ڇڪي ٿو ۽ پڙهندڙ کي سوچڻ لاءِ مجبور ڪري ٿو ته هي حالتون ڇو پيدا ٿيون؟ ظلم ۽ استحصال کي ڪيئن ختم ڪجي؟ قوم ۽ سماج کي ڪيئن سجاڳ ڪجي؟

   ليکڪ ڪتاب ۾ سنڌ جي سماج جي ائين عڪاسي ڪئي آهي، ڄڻ پڙهندڙ پنهنجي اکين سان ڏسي رهيو هجي۔ ڳوٺاڻي زندگي، غريبن جا ڏک، عورتن جون قربانيون، سڀ تصويرن وانگر سامهون اچن ٿا. ڪتاب پڙهندڙ جي دل کي ڇُهي ٿو۔ عام ماڻهوءَ جي تڪليفن سان گڏجي، پڙهندڙ ۾ به همدردي پيدا ڪري ٿو.  ڪتاب جي ٻولي سادي، عام فهم ۽ لوڪ روايتن جي خوشبوءَ سان ڀرپور آهي۔ پڙهندڙ کي ڏکيائي نٿي ٿئي، پر هو ڪتاب ۾ پاڻ کي ڳولي لهي ٿو۔ ڪتاب رڳو ادبي نه آهي، پر هڪ پيغام به آهي۔ مهاديو مڪواڻو پڙهندڙ کي سماج جي ناانصافين خلاف سوچڻ ۽ وطن سان محبت ڪرڻ لاءِ همٿائي ٿو۔

   ڪجهه ڪالمن ۽ مضمونن  ۾ ڏکن ۽ مايوسين جو ايترو زور آهي، جو پڙهندڙ کي اميد جو پيغام گهٽ ملي ٿو۔ يعني حقيقت پسندي هوندي به ڪڏهن ڪڏهن حد کان وڌيڪ ڏک ڪتاب ۾ نمايان ٿي وڃن ٿا۔ ڪتاب ۾ سماجي مسئلن کي تمام چڱيءَ طرح ڏيکاريو ويو آهي، پر انهن جا حل گهٽ مليا آهن۔ يعني پڙهندڙ وٽ سوال ته پيدا ٿين ٿا، پر جواب گهٽ آ. ڪجهه موضوع ورجيل لڳن ٿا ــ جهڙوڪ غربت، بيروزگاري، ظلم جيڪي ڪتاب کي ڪڏهن ڪڏهن ٿورو هڪجهڙو محسوس ڪرائين ٿا۔ بهرحال”دکي سارو ديس آ“  سنڌي ادب ۾ هڪ اهم ڪتاب آهي، جيڪو غريبن جي آواز کي اوچو ڪري ٿو، سنڌ جي سماجي تصوير پيش ڪري ٿو، ۽ قومي سجاڳيءَ جو پيغام ڏئي ٿو۔

مهاديو راڻومل ملاڻي، رسول بخش پليجي ۽ مدر ٽريسا تي وڻندڙ ٻوليءَ ۾ خاڪا پڻ لکيا آهن، ڪنهن شخصيت جو خاڪو لفظن ۾ بيان ڪرڻ هر ڪنهن جي وس جي ڳالھ ناهي هوندي پر ھُن خوبصورت لفظن ۽ تشبيهن جو جي مدد سان دلچسپ خاڪا لکڻ جي ڪامياب ڪوشش ڪئي آهي.

تنقيدي طور تي چيو وڃي ته هي ڪتاب ادبي ۽ سماجي ٻنهي لحاظن کان اهميت رکي ٿو، جيتوڻيڪ اميد ۽ حل جي کوٽ کيس ٿورو اڌورو به بڻائي ٿي. مجموعي طور هي ڪتاب سنڌي سماج جو آئينو آهي، جيڪو پنهنجن ڏکن ۽ حقيقتن سان مُنهان مُنهن ڪرائي ٿو ۽ گڏوگڏ تبديلي لاءِ سوچڻ تي مجبور ڪري ٿو۔

ليکڪ جي هيءَ ڪوشش جس ڏيڻ جهڙي آهي، ان سلسلي کي رُڪجڻ نه گھرجي ۽ سندس قلم لکندورهي جئين ادب جي لائبريري جي ڪارائتن ۽ لاڀائتن ڪتابن واري دريءَ ۾ واڌ ٿيندي رهي.

_________________