پاڪستان ۾ ٻوڏ: ڏهه اهم سبق جيڪي اسان سکڻ لاءِ تيار ئي ناھيون

هر آفت سان ساڳيا سبق ٻيهر ورجايون، يا آخرڪار انهن کي عملي جامو پارائي، محفوظ، وڌيڪ لچڪدار ۽ خوشحال مستقبل جو رستو اختيار ڪريون.

ٻوڏون، جيڪي هاڻي موسمي ڦيرگھير سبب وڌيڪ شديد ٿي چڪيون آهن، رڳو هڪ موسمي آفت نه آهن پر اسان جي حڪومتي ڍانچي، بنيادي اڏاوتي  ۽ سماجي نظام ۾ موجود پراڻين ۽ ڳوُڙھين  خامين جو چٽو اشارو آهن

محمد احسان لغاري

پاڪستان ۾  آيل  ٻوڏن ملڪ کي گذريل اڍائي مھينن کان ھڪ خطرناڪ  صورتحال ۾ اڇلائي ڇڏيو آهي۔ تازن انگن اکرن موجب 950 کان وڌيڪ انسان اجل جو شڪار ٿيا آھن ۽ 50 لک کان وڌيڪ ماڻهو شديد متاثر ٿيا آهن۔ ڏکڻ پنجاب هن وقت انتهائي ڏکين ۽ پيڙا وارين حالتن مان گذري رهيو آهي۔ ھنن جا بہ ھڪ کان وڌيڪ”خيرپورناٿن شاھ” جھڙا شھر  پاڻي حوالي ٿيا آھن۔

سنڌو 14 سيپٽمبر تي 633000 ڪيوسڪ تائين پھچي چڪو آھي ۽ ڪچي جا وڌيڪ ڳوٺ ڇرَ ڏسندا۔ پنجاب جا ٽيويھ سئو ڳوٺ اڳ ئي پاڻي ھيٺ اچي چڪا آھن.

اهي ٻوڏون، جيڪي هاڻي موسمي ڦيرگھير سبب وڌيڪ شديد ٿي چڪيون آهن، رڳو هڪ موسمي آفت نه آهن پر اسان جي حڪومتي ڍانچي، بنيادي اڏاوتي  ۽ سماجي نظام ۾ موجود پراڻين ۽ ڳوُڙھين  خامين جو چٽو اشارو آهن۔ ماهرن ۽ پاليسي سازن کي هاڻي اهو احساس ٿي رهيو آهي ته هن بحران مان جيڪي سبق مليا آهن، اهي ڪي نوان ناهن پر 2010، 2011، 2014 ۽ 2022 جي ٻوڏن مان حاصل ٿيندڙ تلخ تجربن جو ورجاءُ آهن۔ پوئين ٻوڏن جا ڏنل پڌرا  سبق جيڪي ڪڏهن اسان سکي نہ سگھيا سين ۽ نہ ئي اھي عملي شڪل اختيار ڪري سگهيا۔ اسان جي طرزحڪمراني ۽ آفيسرشاھيءَ جا گھاڙيٽا بضد آھن تہ ڪم ايئن ئي ھلندو!

سبق 1: جديد ۽ مصنوعي ذهانت (AI) تي ٻڌل اوزارن سان فعال آفتن جو انتظام

اسان جي ھاڻوڪي ردعمل واري حڪمت عملين ٻيهر پنهنجي ناڪامي کي ننگو ڪري ڇڏيو، جتي هر ڀيري خطري جي رفتار اسان جي ردعمل کان اڳتي نڪري وڃي ٿي۔ هاڻي اڻٽر آهي ته اسان آفتن جي خطري کي گهٽائڻ (DRR) ڏانهن وڌون، جنهن ۾ AI اناليٽڪس شامل ڪجن جيڪي برسات، درياھن جي سطح ۽ گليشيئرن جي ڳرڻ جي اڳڪٿي ڪري ٻوڏ جي اثرن کي 30٪ تائين گهٽائي سگهن ٿا۔ قومي ڊيزاسٽر مينيجمينٽ اٿارٽي (NDMA) جون شروعاتي وارننگز/خبردارين ڪيتريون ئي زندگيون بچايون آهن، پر سوات جهڙن وادين ۾ جتي اوچتي ٻوڏن اتان جي ماڻھن  کي بي خبر ئي رکيو۔ اسان کي ان نظام ۾ ترت بھتري آڻڻي آھي۔ 

وھڪري جي مقدار، ٻوڏ جي پاڻي جي سفر جو وقت، امڪاني شدت ۽ حقيقي پهچندڙ پاڻيءَ ۾ تضاد، ڄاڻ ۽ صلاحيت جي هڪ وڏي کوٽ کي ظاهر ڪيو آهي۔ AI تي ٻڌل نظام سيٽلائيٽ تصويرن ۽ مشين لرننگ ذريعي موبائل ايپس تان حقيقي وقت جا الرٽ/ ھوشیاریون  ڏئي سگهن ٿا، جيڪي ڪلاڪن يا ڏينهن پھريون اڳواٽ تياريءَ جو موقعو فراهم ڪن ٿا۔ NDMA جي 2025-2030 حڪمت عملي ۾ AI جو استعمال  ڪرڻ جي ڳالھ انهيءَ طرف هڪ اهم قدم آهي، جيڪو اربين جي نقصان کي گهٽائي سگهي ٿو ۽ ڪمزور آباديءَ کي تحفظ ڏئي سگهي ٿو۔

سبق 2: مقامي آفتن جي انتظام وارن ادارن کي بااختيار بڻايو

ٻوڏ جي وسيع اثرن دوران مرڪزي ڪنٽرول جو نظام ناڪافي ثابت ٿيو آهي، ڇو ته ضلعي ڊيزاسٽر مينيجمينٽ اٿارٽيز (DDMAs) اڪثر وسيلا نه هئڻ، يا ان جي مرڪزي فيصلا سازي  سبب وقتائتو عمل نه ڪري سگهنديون آهن۔ شين جي رسد جا مختلف جاين تي اسٽاڪ وارو ڪم اڳتي قدم آھي، پر پي ڊي ايم اي جو ادارتي ڍانچو، ضلعي يا ڊويزن سطح جي افسر شاھيءَ سامھون ڪمزور ٿي وڃي ٿو۔

ضلعي آفتن جي انتظامڪاري واري اداري  DDMAs کي غيرفعال حالت مان ڪڍي فعال ۽ بااختيار ادارو بڻائڻ لازمي آهي۔ ان لاءِ اهڙو مضبوط ڪوآرڊينيٽر هجڻ گهرجي جيڪو ڊپٽي ڪمشنر کانسواءِ هجي ( ھاڻوڪي گھاڙيٽي ۾ ڊي سي ان جو چيئر پرسن آھي)، ڇو ته انهن وٽ اڳ ئي روزمره جي ڪم جو وڏو بار هوندو آهي۔ ڊيزاسٽر مينيجمينٽ لاءِ مختص ٿيل بجيٽ جو حصو مقامي سطح تي ڏيڻ سان DDMAs کي آزادي ملندي، جنهن سان اهي اڳواٽ سامان جو بندوبست ۽ رضاڪارن جي تربيت ڪري سگهندا۔ جهڙوڪ ليہ ضلعي ۾، جتي 22 لک کان وڌيڪ ماڻهو بي گهر ٿيا آهن، مقامي ماڻهن کي بااختيار بڻائڻ سان بغير وفاقي دير جي ترت عمل ممڪن ٿي سگهيو پي، جنهن سان ردعمل جو وقت اڌ تائين گهٽجي سگهي ھا ۔ سمجھڻ گھرجي تہ جڏھن بہ ڪنھن نئين جڙيل اداري جو بيٺڪي افسرشاھي جي گھاڙيٽي سان پاور/ قوت جو ٽڪراءُ ٿئي ٿو تہ بيٺڪي نظام ٻن صورتن ۾ سوڀارو ٿئي ٿو؛ يا تہ نئين اداري کي کسي ڪري ٿو يا پنھنجي گھاڙيٽي ۾ تبديل ڪري ڇڏي ٿو۔

سبق 3: فطرت تي ٻڌل حل سان نئين سر تعمير کي اوليت ڏيو

جيئن ٻوڏ جو پاڻي وسيع علائقن کي ٻوڙي ڇڏي ٿو، تيئن ئي موسمي ڦيرگھير  سان ٺهڪندڙ بنيادي ڍانچي جي ضرورت وڌيڪ سامهون اچي ٿي۔ ٻوڏ واري ميدانن تي غيرقانوني قبضا ۽ اڏاوتون لکین ايڪڙ زرعي زمين کي پاڻي ھیٺ آڻي ڇڏیو آھي۔ فطرت تي ٻڌل حل / نیچر بیسڊ سولیوشن (NbS) جهڙوڪ ٻيهر وڻڪاري ۽ آبي علائقن جي بحالي ذريعي ٻوڏ جي شدت کي 10-20٪ تائين گهٽائي سگهجي ٿو۔  مختلف منصوبا ڏيکارين ٿا ته ڪيئن ساوڪ وارین اڏاوتن ذريعي اضافي پاڻي جذب ڪري سگهجي ٿو ۽ حياتياتي تنوع وڌائي سگهجي ٿو۔ اهي حل لچڪ کي وڌائين ٿا ۽  ڪاربان پڻ  جذب ڪن ٿا، جنهن سان پاڪستان اربين ڊالر بچائي سگهي ٿو۔

سبق 4: صنفي-لاڳاپيل امداد سان عورتن جي ڪمزوري کي گهٽايو

ٻوڏ صنفي اڻبرابري کي وڌيڪ اجاگر ڪري ڇڏيو آهي۔ عورتون ۽ ڇوڪريون آلودہ پاڻي ۽ تباهه ٿيل سهولتن جي ڪري 70٪ وڌيڪ صحت جي خطرن کي منهن ڏين ٿيون۔ عورتن جي سربراهيءَ ۾ امدادي ڪميٽيون ٺاهي، جيڪي صفائيءَ جون ڪِٽون ورهائين ۽ محفوظ ليٽرين يقيني بڻائين، انهن سان خطرا گهٽائي سگهجن ٿا۔ٻوڏ متاثر علائقن ۾ پدرشاهي روايتون عورتن جي نقل و حرڪت کي محدود ڪن ٿيون، جنهن سبب اهي پناهه گاهن ۾ اڪيلائيءَ جو شڪار ٿين ٿيون ۽ نفسياتي-سماجي صدمو ڀوڳين ٿيون۔ صنفي حساس پاليسيون عورتن کي بحاليءَ جا ايجنٽ بڻائي سگهن ٿيون، جيڪي امدادي ڪيمپن ۾ رڪاوٽون گهٽائي سگهن ٿيون۔ لاھور کان ڏکڻ پنجاب تائین عورتن جي ڪئمپن ۽ ٻوڏ واري حالتن  کي شدت سان سامھون آندو آھي۔

سبق 5: پاڻي بابت ڄاڻ لاءِ سفارتڪاري کي مضبوط ڪرڻ

سرحد پار پاڻيءَ جا وھڪرا اسان جي بحران کي وڌيڪ پيچيده ڪن ٿا۔ ڀارت کان پاڻي اچڻو هو، پر جيڪڏهن وقت تي ۽ صحيح چينل ذريعي معلومات ملي ها ته حالتون بهتر ٿي پئي سگھیون ۔ ڀارت جي سفارتي بي حسي ۽ انڊس واٽر ٽريٽي ۾ ڇڪتاڻ صورتحال کي وڌيڪ خراب ڪيو۔ هاڻي اهو سمجهڻ ضروري آهي ته سنڌو ماٿري طاس جا سڀ درياهه  وهندا رهن۔ڄاڻ  جي ترت فراهمي 48 ڪلاڪ اڳواٽ وارننگ ڏئي سگهي ٿي، جيڪا خطرن کي گهٽائي سگهي ٿي۔ هي سبق سرحد پار اعتماد جي بحالي جي تقاضا ڪري ٿو، ته جيئن گڏيل درياهن کي ڀائيواريءَ جي وسيلن ۾ تبديل ڪري سگهجي۔

سبق 6: طرز حڪمراني کي  بهتر ڪريو

هلندڙ ٻوڏ طرز حڪمراني/ گورننس  جي ناڪامين کي بي نقاب ڪري ڇڏيو آهي، ادارتي  صلاحیتن جي کوٽ، ترجیحن ۽ فیصلاسازي ۾ جھول ۽ وسيلن جي گهٽتائي ردعمل کي ڪمزور ڪري ٿي۔ 2022 جي ٻوڏ مان سکيل سبق اهو ٻڌائي ٿو ته گهڻ-سطحي ڊيزاسٽر مينيجمينٽ فريم ورڪ جي ضرورت آهي۔ NDMA ۾ سڌارا جاري آهن، پر اهو ادارو زميني حقيقتن ۽ عوامي مسئلن کان ڪٽيل آهي، جنهن ڪري ان جي ڪارڪردگي متاثر ٿئي ٿي۔ شفافيت ۽ صلاحيت وڌائڻ جهڙا فوري قدم هن بحران کي گهٽائي سگهن ٿا۔ اهڙيءَ ريت PDMA کي به سڌي طرح ماڻهن جي وچ ۾ هجڻ گهرجي.

سبق 7: زمين جي استعمال جي منصوبابندي کي قومي سلامتي سان ڳنڍيو

ٻوڏ جي شدت دریاھي پیٽ ۽ ميدانن ۾ غيرقانوني قبضا ۽ اڏاوتن سبب وڌي رهي آهي، جيڪي زوننگ جي قانونن جي ڀڃڪڙي ڪن ٿا۔ سخت نفاذ ذريعي روڪٿام جي سطح قائم ڪرڻ هاڻي اڻٽر  آهي۔ جیڪڏھن  انھن زمينن جون ليزون، رجسٽريشن يا الاٽمينٽ جائز هجن، پر هاڻي وقت اچي ويو آهي ته هن سڄي نظام تي ٻيهر غور ڪيو وڃي۔ ملڪ لاءِ لازمي آهي ته شديد برساتن ۽ ٻوڏن کان پاڻ کي بچائي۔ اھو پاڻي ۽ دریاھن کي پنھنجو مناسب رستو ڏیڻ کانسواءِ ممڪن ناھي۔

سبق 8: آفتن جي انتظامڪاري  کي ترقياتي منصوبن ۾ شامل ڪيو ۔ انکان سواءِ ڪا ترقي ممڪن ناهي!

ترقياتي منصوبن ۾ اڪثر آفتن جا خطرا نظرانداز ڪيا وڃن ٿا۔ ترقيءَ جي نالي ۾ ٿيندڙ اڏاوتون، جن جو شوق وڏن ماڻهن کي آهي، آفتن کي  وڌائن ٿيون۔ آفتن جي انتظام کي ترقياتي منصوبابنديءَ ۾ شامل ڪرڻ کانسواءِ ڪا ترقي ممڪن ناهي۔ موجوده ٻوڏ ڏيکاري ڇڏيو آهي ته ناڪافي انضمام ڪيئن نقصان وڌائي ٿو۔ “قومي ڊيزاسٽر رسڪ رڊڪشن اسٽریٽجي (NDRRS) 2025-2030” هن انضمام/ ڳانڍاپي  لاءِ هڪ فريم ورڪ فراهم ڪري ٿي۔ سینڊائي فریم ورڪ کي پڻ وساري ویٺا آھیون۔ ھاڻ پراجیڪٽن کي عالمي ادارن کي راضي ڪرڻ لاءِ خانن ۾ وجھي “ خاناپوري”ڪندا آھیون۔ اڻ ڌُري پراجیڪٽن جي اثرن جي ڪٿ ( امپیڪٽ اسیسمینٽ) ڪرائبي تہ شاید خبر پوي تہ ترقي وارا پراجیڪٽ خطرن کي وڌائڻ جو سبب آھن!

سبق 9: عوام جي راءِ تي ٻڌل رٿابندي ۽ جامع ترقي کي هٿي ڏيو

ٻوڏون غير متناسب طريقي سان غريبن ۽ ڪمزور گروهن کي متاثر ڪن ٿيون۔ ڪميونٽيز کي رٿابندي ۾ شامل ڪرڻ سان لچڪ وڌي ٿي۔ 2022 جي ٻوڏ کانپوءِ شروع ٿيل ڪيترائي پروگرام رڳو منصوبن تائين محدود ٿي ويا، پر اسان جهڙن ملڪن ۾ آفتن کان پوءِ بحاليءَ جا وڏا پروگرام قومي لچڪ وڌائڻ ۾ ڪامياب ٿيا آهن۔ انهن گهرن، روزگار ۽ خدمتن تي ڌيان ڏئي، هن طريقيڪار جي اهميت واضح ڪئي آهي۔عوام تي ٻڌل طريقو، ڪميونٽي صلاحن ذريعي، خطرناڪ اثرن کي گهٽائي ٿو ۽ پائيدار ترقي کي يقيني بڻائي ٿو۔ حڪمران، افسرشاهي ۽ اشرافيا ته هميشه چوندا آهن ته عام ماڻهن کي ڇا خبر ته ترقي ڇا آهي ۽ اسان سڀ ڄاڻون ٿا۔ ڄاڻن ٿا، پر صرف پنهنجي فائدي لاءِ۔

سبق 10: بهتر تحقيق ۽ مؤثر اڳڪٿي لاءِ انتظامي خرچ گهٽايو

اسان سرڪاري طور تي دل ۽ عمل سان سمجهون ٿا ته تحقيق بيڪار شيءِ آهي۔ انتظامي  وڏا خرچ تحقيق کي محدود ڪن ٿا، جنهن سان آفتن جو انتظام ڪمزور ٿئي ٿو۔ جڏهن به ڪو نئون آفيسر اچي ٿو ته آفيس جي سجاوٽ تي ٿيندڙ خرچ ان ضايع جو هڪ ننڍڙومثال آهي۔

بجيٽ ٽيگنگ ذريعي خرچ گهٽائي، فنڊس تحقيق ڏانهن موڙي  سگهجن ٿا۔

گذريل ڏهاڪي کان وڌيڪ عرصي کان، ٻوڏن پاڪستان جي منظرنامي تي ساڳيا ئي ڏکيا پيغام لکي ڇڏيا آهن، پر اسان جا ادارا اڃا تائين انهن کي رڳو عارضي ڌڪ سمجهن ٿا۔ مٿي بيان ڪيل ڏهه سبق ــ AI ذريعي اڳڪٿيءَ کان وٺي صنفي حساس امداد تائين، پاڻيءَ جي سفارتڪاريءَ کان وٺي زمين جي استعمال واري سڌارن تائين ــ ڪا نئين نظرئي نه آهن۔ اهي وري وري ياد ڏيارڻ وارا پيغام آهن، جيڪي 2010 کان هر ٻوڏ  جي  تاریخ  ۽ مصيبتن ۾ اُڪريل آهن۔

جيڪڏهن پاڪستان بنا سڌارن جي رڳو تقريرون ورجائيندو رهيو، ته ان جي قيمت انساني جانين جي ضايع ٿيڻ، روزگار جي تباهي، ۽ سڄين نسلن کي غربت ۾ ويجهو ڌڪڻ جي صورت ۾ ادا ڪرڻي پوندي۔ پر جيڪڏهن اسين هاڻي عمل ڪريون ــ حڪمراني کي مضبوط بڻايون، مقامي ادارن کي بااختيار ڪيون، آفتن جي خطري کي ترقيءَ ۾ شامل ڪريون، ۽ پاڙيسرين سان ڀروسو ٻيهر قائم ڪريون ــ ته پوءِ هر ٻوڏ رڳو هڪ الميو نه رهندي، پر لچڪ جي شروعات بڻجي سگهي ٿي۔

ٻوڏون ختم نه ٿينديون۔ پر اسان جي سامهون چونڊ ايتري ئي سادي آهي: هر آفت سان ساڳيا سبق ٻيهر ورجايون، يا آخرڪار انهن کي عملي جامو پارائي، محفوظ، وڌيڪ لچڪدار ۽ خوشحال مستقبل جو رستو اختيار ڪريون.

____________

محمد احسان لغاري پاڻيءَ وارن معاملن جو ماھر، انڊس رِور سسٽم اٿارٽيءَ ۾ سنڌ جو نمائندو ۽ سيڊا جو اڳوڻو مئنيجنگ ڊائريڪٽر آھي