مواصلاتي نظام رڳو رستن يا ٽرينن جو مجموعو نه آهي پر اهو قومن جي ترقي، ثقافتن جي ڳانڍاپي ۽ معاشي خوشحالي جو هڪ اهم ذريعو آهي.
ترقي پذير ملڪن کي پنهنجي معاشي ترجيحات کي درست ڪري هن نظام تي گهڻو ڌيان ڏيڻ گهرجي ته جيئن اهي ترقي يافته ملڪن جي صف ۾ شامل ٿي سگهن.
عبدالله عثمان مورائي
دنيا جي تاريخ ۾ مواصلاتي ۽ ٽرانسپورٽ جو نظام هميشه تهذيبن جي ارتقا ۽ سماجن جي ڳنڍڻ جو بنياد رهيو آهي. تاريخي طور تي ڪنهن به قوم جي ترقي ۽ خوشحالي جو راز ان جي مواصلاتي نظام ۾ لڪل هوندو آهي. قديم زماني کان وٺي جديد دور تائين رستن، ريل گاڏين، دريائي رستن ۽ هوائي سفرن انسان جي زندگي کي مڪمل طور تي بدلائي ڇڏيو آهي. روڊ، ريل، دريائي رستا ۽ هوائي سفر ڪنهن به ملڪ جي ريڙهه جي هڏي جي حيثيت رکن ٿا. اهي نه رڳو ماڻهن ۽ شين کي هڪ هنڌان ٻي هنڌ منتقل ڪندا آهن پر اهي معاشي ترقي، سماجي برابري ۽ ثقافتي ڳانڍاپي جو به اهم ذريعو آهن. جتي دنيا جا ترقي يافته ملڪ هن نظام کي پنهنجي اولين ترجيح ڏين ٿا اتي پاڪستان جهڙن ترقي پذير ملڪن ۾ ان ڏانهن لاپرواهي ڇو نظر اچي ٿي؟
وڌندڙ مواصلاتي نظام ۽ ان جو ارتقا
مواصلاتي نظام رڳو هڪ سادي ٽرانسپورٽ جو ذريعو نه آهي پر اهو معاشي ترقي، روزگار جي واڌ ۽ شهرن کي منظم ڪرڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪندو آهي. روڊن جو استعمال انساني تهذيب جيترو پراڻو آهي. انسان جو سفر قديم واٽن، قافلن جي رستن ۽ دريائن جي وهڪرن سان شروع ٿيو. ريشمي روڊ (Silk Road) جنهن ايشيا ۽ يورپ کي ڳنڍي واپار ۽ ثقافتن جي مٽاسٽا کي جنم ڏنو اهو مواصلاتي نظام جي تاريخ ۾ هڪ اڻمٽ نشان آهي. روڊن جي ٺهڻ سان ئي واپار، سفر ۽ رابطا سولا ٿيا. اڄ به هاءِ ويز ۽ موٽر ويز شهرن ۽ ڳوٺن کي پاڻ ۾ ڳنڍينديون آهن ۽ معيشت جي ڪرنگھي جو ڪردار ادا ڪنديون آهن.
اسٽيم انجڻ جي ايجاد ريل جي پٽڙين جو ڄار وڇائي ڇڏيو. هي ريلون نه رڳو سامان ۽ ماڻهن کي هڪ هنڌ کان ٻي هنڌ پهچائڻ لڳيون پر انهن شهرن جي ترقي ۽ صنعتي واڌ کي به تيز ڪيو. ريلويز صنعتي انقلاب جو هڪ اهم حصو هيون. اڄ به جديد ميٽرو ۽ زير زمين (underground) ٽرينون شهرن ۾ روزانو سفر ڪرڻ وارن ماڻهن لاءِ تمام سولو ۽ وڌيڪ تيز ترين سفر جو ذريعو آهن. هن براعظمن کي ڳنڍي عالمي واپار، سياحت ۽ ماڻهن جي رابطن کي آسان بڻائي ڇڏيو آهي.
تاريخي طور تي دريائي رستا ۽ سامونڊي رستا واپار جو ذريعو رهيا آهن. اڄ به عالمي واپار جو گهڻو حصو سامونڊي رستن ذريعي ٿيندو آهي ڇاڪاڻ ته هي سستي ۽ وڏي مقدار ۾ سامان منتقل ڪرڻ جو بهترين طريقو آهي.
بسون، ٽرامون ۽ ٻيا عوامي ٽرانسپورٽ سسٽم سستو ۽ محفوظ سفر فراهم ڪندا آهن، جيڪي هر ماڻهو کي هڪ جڳهه کان ٻي جڳهه وڃڻ جي سهولت ڏيندا آهن. اڄ جي دور ۾ هوائي جهازن براعظمن جي فاصلي کي ختم ڪري ڇڏيو آهي. ڪلاڪن جي سفر ۾ دنيا جي هڪ ڪنڊ کان ٻئي ڪنڊ تائين پهچڻ ممڪن ٿي ويو آهي. هوائي سفر جي ڪري دنيا هڪ ننڍڙو ڳوٺ بڻجي چڪي آهي. انهن جهازن عالمي واپار ۽ عالمي سياحت کي نئين اوج تي پهچائي ڇڏيو آهي. پر هي سڄي ترقي اڄ به دنيا ۾ هڪجهڙي نه آهي.
ترقي يافته ۽ ترقي پذير ملڪن جي ترجيحات ۾ فرق ڇو؟
يورپ ۽ ٻين ترقي يافته ملڪن ۾ مواصلاتي نظام کي ترقي جي ريڙهه جي هڏي سمجهيو وڃي ٿو جنهن تي اهي وڏي پئماني تي سيڙپڪاري ڪندا آهن. ترقي يافته ملڪن کي ڏسجي ته اتي جو مواصلاتي نظام هڪ شاهڪار فن جو نمونو نظر ايندو. انهن روڊن، ريلن ۽ دريائي ۽ سامونڊي رستن جي ڄار کي تمام سوچ ويچار ۽ هڪ ڊگهي مدي جي منصوبي تحت ٺاهيو آهي. ان جي مقابلي ۾ پاڪستان جهڙن ترقي پذير ملڪن ۾ هن نظام کي اها اهميت نه ڏني ويندي آهي.
ترقي يافته ملڪن وٽ ٽرانسپورٽ ۽ انفراسٽرڪچر جي حوالي سان ڊگھي مدي واريون پاليسيون هونديون آهن جن جو تسلسل برقرار رهندو آهي. ترقي يافته ملڪ ڄاڻن ٿا ته بهتر ۽ مضبوط بنيادي ڍانچو (infrastructure) يعني رستا، ريلويز ۽ هوائي اڏا معاشي ترقي جي پهرين شرط آهي جيڪا معاشي ترقي کي تيز ڪندي. ان ڪري اهي وڏي پئماني تي فنڊ خرچ ڪري هڪ جامع ۽ مربوط نظام ٺاهيندا آهن ۽ پنهنجي مجموعي قومي پيداوار (GDP) جو وڏو حصو روڊن، هاءِ ويز ۽ ريلويز تي خرچ ڪندا آهن. انهن جو مقصد صرف مسافرن کي گهمائڻ ناهي پر اهو آهي ته معيشت جو ڦيٿو بنا ڪنهن رڪاوٽ جي هلندو رهي.
پاڪستان ۾ سياسي استحڪام جي کوٽ ۽ فنڊن جي غير مناسب ورڇ سبب اهڙا وڏا منصوبا پوري طرح ختم نه ٿي سگهندا آهن ۽ پاليسين ۾ گهڻي تبديلي اچڻ سبب منصوبا اڌ ۾ ئي رهجي ويندا آهن.
ترقي يافته ملڪن ۾ عوامي ٽرانسپورٽ جهڙوڪ بسن ۽ ٽرينن جو مضبوط نظام هوندو آهي، جيڪي هر شهري، غريب هجي يا اميرکي هڪجهڙي سهولت فراهم ڪندا آهن. اهڙو نظام ماڻهن جي سفر کي سولو ۽ محفوظ بڻائيندو آهي ۽ معاشري ۾ برابري آڻيندو آهي. ان جي مقابلي ۾ پاڪستان ۾ عوامي ٽرانسپورٽ جي اڻهوند سبب ماڻهو پريشان ٿيندا آهن، جنهن جي ڪري رش ۽ آلودگي جا مسئلا پيدا ٿيندا آهن. ڪراچي جهڙن وڏن شهرن ۾ عوامي ٽرانسپورٽ جي اڻپوري هجڻ سبب رش ۽ آلودگي جا مسئلا وڌيڪ پيدا ٿي رهيا آهن. پوري ملڪ ۾ روڊن جي ٽٽڻ ۽ انهن تي رش هر عام ماڻهو جي زندگي کي ڏاڍو متاثر ڪندي آهي.
هاڻي ترقي يافته ملڪ پنهنجي ٽرانسپورٽ نظام کي وڌيڪ ماحول دوست بڻائڻ تي ڌيان ڏئي رهيا آهن جهڙوڪ بجلي تي هلندڙ گاڏين، ميٽرو ٽرينن ۽ ماحول دوست بحري جهازن کي فروغ ڏئي رهيا آهن. ان جي ابتڙ پاڪستان جهڙن ترقي پذير ملڪن جي حالت وري مختلف آهي. هتي مواصلاتي نظام تي اها خاص ترجيح نه ڏني ويندي آهي.
مسئلا ۽ مستقبل جي حڪمت عملي
اڄ جي دور ۾ ٽرانسپورٽ نظام کي رش، آلودگي ۽ انفراسٽرڪچر جي ٽٽڻ جهڙن مسئلن کي منهن ڏيڻو پوي ٿو. انهن مسئلن کي منهن ڏيڻ لاءِ اسان کي جديد ٽيڪنالاجي، جهڙوڪ بجلي تي هلندڙ گاڏين ۽ سمارٽ شهرن تي ڌيان ڏيڻ گهرجي. هي ملڪ پراڻين غلطين مان سکي ڊگهي مدي وارين پاليسين ۽ پوري منصوبابندي ۽ صاف نيت سان پنهنجي مواصلاتي نظام کي بهتر بڻائي سگهن ٿا.
مواصلاتي نظام رڳو رستن يا ٽرينن جو مجموعو نه آهي پر اهو قومن جي ترقي، ثقافتن جي ڳانڍاپي ۽ معاشي خوشحالي جو هڪ اهم ذريعو آهي. ترقي پذير ملڪن کي پنهنجي معاشي ترجيحات کي درست ڪري هن نظام تي گهڻو ڌيان ڏيڻ گهرجي ته جيئن اهي ترقي يافته ملڪن جي صف ۾ شامل ٿي سگهن.
______________
عبداللہ عثمان مورائي سُئيڊن ۾ گرائونڊ واٽر انجنيئر ۽ انگريزي، سنڌي توڙي اردو ٻولين جو ناميارو ليکڪ آھي
