چين اندر زرعي شعبي ۾ انقلاب جو راز

چين دنيا جي ڀاڄين جي ڪل اُپت جو پنجاهه سيڪڙو پيدا ڪري ٿو ۽ فقط هڪ سيڪڙو برآمد ڪري ٿو، باقي 49 سيڪڙو پنھنجي ملڪي گهرجن لاءِ پاڻ وٽ رکي ٿو.

يوسف سنڌي

چين هڪ وڏو ملڪ آهي. آبادي هڪ ارب چاليھه ڪروڙن کان به وڌيڪ اٿس. هيڏي وڏي ملڪ جي آباديءَ جي کاڌ خوراڪ جون گهرجون پوريون ڪرڻ به هڪ وڏو مسئلو آهي. چين ۾ پوکيءَ لائق ايراضي به ايتري گهڻي ڪونهي، پر جيڪا آهي، ان کي نھايت خبرداري ۽ جديد طريقن سان پوکيءَ لاءِ استعمال ڪري نه رڳو ملڪي گهرجون پوريون ڪيون وڃن ٿيون، پر واڌو پيداوار برآمد به ڪئي وڃي ٿي.

چيني ماڻهو چانور، گوشت ۽ سبزيون وڏي شوق سان واپرائيندا آهن. چين جا 35% ماڻهو زرعي صنعت سان لاڳاپيل آهن، چين پنھنجي جي ڊي پي جو 2.1% ريسرچ تي خرچ ڪري ٿو.

چين جي اهم فصلن ۾ چانور، ڪڻڪ، پٽاٽا، ڀوهي مُڱ، چانھه جا مختلف قسم، ٻاجهر، جوَ، ڪپھه، آئل سيڊز، سويابين آهن. 1978ع ۾ جڏهن زرعي سڌارا ڪيا ويا ته انهن سان زراعت کاتي جي ترقيءَ جو سفر شروع ٿيو. انهن سڌارن جي نتيجي ۾ ان کاتي ۾ سيڙپ شروع ٿي ته سيڙپڪارن جي دلچسپي ۽ علائقي جي زرعي ساخت کي نظر ۾ رکندي ڪي علائقا خاص فصلن جي پيداوار جي لاءِ مشھور ٿي ويا. اتر ۽ وچ چين ۾ ڪڻڪ، سويابين ۽ ٻاجهر ٿئي ٿي. ڏکڻ چين ۾ چانور وڌيڪ پيدا ٿين ٿا. چين جا ساحلي علائقا برآمدي فصلن جي لاءِ مشھور آهن. چين جو ’شندونگ‘ صوبو سبزين جي پيداوار جي ڪري مشھور آهي. هتي Protected Cultivation به ٿئي ٿي. هتي پيدا ٿيندڙ سبزين کي چين جي ڏورانھين هنڌن ڏانھن موڪليو وڃي ٿو.

چين ۾ زمين جي ماپ مُو (Mu) جي حساب سان ڪئي وڃي ٿي، جيڪو هڪ ايڪڙ جو لڳ ڀڳ ڇھون حصو هوندو آهي. چين وٽ جيئن ته پوکي لائق زمين ٿوري ۽ آبادي گهڻي آهي، تنھنڪري هو نت نئين ريسرچ ڪري رهيو آهي ۽ مختلف قسم جي زرعي جنسن جي وڌ ۾ وڌ پيداوار جي حاصلات لاءِ ڪامياب تجربا ڪري رهيو آهي. اهڙا ئي ڪجهه ڪامياب تجربا هارٽيڪلچر جي شعبي ۾ به ڪيا آهن. هارٽيڪلچر بنيادي طور تي فروٽ، گلن ۽ سبزين جي علم کي چيو ويندو آهي. چين دنيا جي ڀاڄين جي ڪل اُپت جو پنجاهه سيڪڙو پيدا ڪري ٿو ۽ چين فقط هڪ سيڪڙو برآمد ڪري ٿو، باقي 49 سيڪڙو پنھنجي ملڪي گهرجن لاءِ پاڻ وٽ رکي ٿو. چين سبزيون ٿائلينڊ، ملائيشيا، انڊونيشيا ۽ ڪمبوڊيا موڪلي ٿو.

چين ۾ ونگي/ کيري جي پيداوار به تمام گهڻي آهي، کيرو هڪ اهڙي سبزي آهي ، جيڪو گهڻو حساس آهي. جيڪڏهن پوکي واري علائقي ۾ لوڻياٺ گهڻي آهي ته اهو خراب ٿي وڃي ٿو. چين ان مسئلي تي تحقيق ڪئي ۽ ان حوالي سان Genetics ۽ Applied ٻنهي قسم جي تحقيق ڪئي. جينيٽڪس (Trangenic plants) ۾ اهڙا سگهارا ٻوٽا جيڪي گهڻي لوڻياٺ برداشت ڪري سگهن ٿا، جا جينز کڻي کيري ۾ مڪس ڪيا ويا، جنھن سان کيري جي قوت برداشت ۾ واڌارو ٿيو ۽ ان جو تجربو ڪامياب رهيو. اپلائيڊ طريقي ۾ ان تجربي کي ليبارٽري کان ٻاهر آزمايو ويو ۽ ان جي پلانٽيشن ڪري چيڪ ڪيو ويو ته ان مان هارين کي ڪھڙو فائدو ٿيو آهي.

اڄڪلهه چين ۾ Hydroponics تي ڪم جاري آهي. اهو هڪ نئون طريقو آهي، جنھن ۾ ٻوٽي کي زمين کان سواءِ ٻين هنڌن تي اُپايو ويندو آهي ۽ پيداوار حاصل ڪئي ويندي آهي، ان طريقي موجب ٻوٽي جي پاڙ هيٺ پاڻي ۾ رهندي آهي ۽ ان کي ضروري معدنيات پاڻي ۾ وجهي ملائي ڏيندي ويندي آهي. ان ۾ روايتي مٽي استعمال نه ٿيندي آهي. ان طريقي موجب ٻوٽا گهر ۾، ڪمري جي اندر ۽ ڇت تي پوکي پيداوار حاصل ڪري سگهجي ٿي.

ان کان سواءِ چين ۾ جينياتي طور تبديل ٿيل فصلن تي به ڪم هلي رهيو آهي. 2017ع کان چين ان شعبي ۾ ريسرچ جي لاءِ تمام  گهڻي فنڊنگ ڪئي آهي ۽ ان معاملي ۾ يورپ ۽ آمريڪا کي به پٺتي ڇڏي ڏنو آهي. جينياتي طور تي تبديل ٿيل فصل هر قسم جي موسمي تبديلين کي سھڻ جي صلاحيت رکن ٿا. جينياتي طور بدليل فصلن تي سائنسي ۽ تحقيق ڪم، نون فصلن جي تياري، انهن جي پوک ۽ اُپت ۾ چين دنيا ۾ سرواڻيءَ وارو ڪردار ادا ڪري رهيو آهي.

چين ڪپھه جي پيداوار ۾ دنيا ۾ ٽي نمبر تي آهي. چين ڪپھه جي جينيوم (Genome) جي تحقيق تي پھرين نمبر تي آهي.

جيئن مٿي لکيو اٿم ته چين ۾ چانور تمام گهڻا استعمال ڪيا وڃن ٿا. پاڻ وٽ عام طور تي چيو ويندو آهي ته چانور کائڻ سان ماڻهو ٿلهو ٿو ٿئي، پر چين ۾ اهڙي ڪا ڳالهه ڪونهي، پر البت هڪ فرق ضرور آهي ته چين ۾ جيڪي چانور کاڌا وڃن ٿا، سي مختلف انداز ۾ رڌيل هوندا آهن، چين ۾ چانور اوٻاري کاڌا ويندا آهن.

چين سڄي دنيا  ۾ چانورن جي پيداوار ۾ واڌاري لاءِ اهم ڪردار ادا ڪيو آهي. هو پھريان ’سپر هائبرڊ چانورن‘ جي پوکي جا تجربا ڪيا. ان طريقي سان روايتي طريقي سان چانورن جي اُپت ٻيڻ تي ٿي ويئي. هائبرڊ چانورن جي پيداوار کي وڌائڻ جي ڪوششن جي ڪري يوان لانگ ڦنگ (Yuan Long Ping) کي ’فادر آف هائبرڊ رائس‘ چيو وڃي ٿو. ’يوان لانگ ڦنگ‘ جي ڪوشش، محنت، لگن، تحقيق ۽ محنت چين جي زرعي شعبي، خاص ڪري ’هائبرڊ چانورن‘ جي پيداوار ۾ انقلاب برپا ڪري ڇڏيو.

يوان لانگ ڦنگ 1930ع ۾ بيجنگ ۾ جنم ورتو. هن 1953ع ۾ ’سائوٿ ويسٽ ايگريڪلچر انسٽيٽيوٽ‘ مان گريجويشن ڪئي. کيس 1960ع ۾ هائبرڊ چانورن جي پوکيءَ جو اُن وقت خيال آيو، جڏهن زراعت جي لاءِ نامناسب پاليسين ۽ ڏڪار جي ڪري چين جو زراعت کاتو ڏکيائين کي مُنھن ڏيئي رهيو هو، جنھن جي ڪري چين جي آبادي به متاثر ٿي. ان وقت کان هن پاڻ کي چانورن جي بھترين پيداوار ۽ تحقيق جي لاءِ وقف ڪري ڇڏيو. 1964ع ۾ کيس پنھنجي ’هائبرڊ رائيزيشن‘ جي تجربي لاءِ هڪ نيچرل رائس پلانٽ ملي ويو، جنھن کي ٻين قسمن تي برتري حاصل هئي. هن ان تي تحقيق شروع ڪري ڇڏي. 1973ع ۾ هو ’هائبرڊ رائس‘ جي پيداوار ۾ ڪامياب ٿيو. ان جي پيداوار روايتي طريقي جي ڀيٽ ۾ ويھه سيڪڙو وڌيڪ هئي. 1979ع ۾ هائبرڊ رائس جي ٽيڪنيڪ کي آمريڪا منتقل ڪيو. هن وقت هڪ محتاط اندازي موجب چين ۾ چانورن جي ٿيندڙ پوکي ۾ پنجاهه سيڪڙو ’يوان لانگ ڦنگ‘ جي هائبرڊ فصل جا چانور ئي پوکيا وڃن ٿا. ان سان چانورن جي پيداوار جو سٺ سيڪڙو حاصل ڪيو ٿو وڃي. جنھن سان چين ۾ چانورن جي پيداوار ڪيترا بلين ڪلو گرام وڌي آهي. 1960ع ۾ هڪ مُو (Mu) (چين ۾ زرعي زمين جي پئمائش جو هڪ پئمانو) مان چانورن جي اُپت ٽي سؤ ڪلوگرام هوندي هئي. ’يوان لانگ ڦنگ‘ جي ڪوششن سان اها پيداوار هاڻ ٽي سؤ مڻ في ايڪڙ تائين وڃي پھتي آهي. هاڻ دنيا جي ڪيترن ئي ملڪن ۾ هائبرڊ رائس جي پوکي ڪئي وڃي ٿي.

جتي چين ۾ زراعت جو ذڪر نڪتو آهي ته ٿورو ذڪر ’لائيو اسٽاڪ‘ جو به ڪجي. چين ۾ گوشت جي کپت تمام گهڻي آهي. چين کي ’بگيسٽ اينيمل فارمنگ نيشن‘ به چيو وڃي ٿو. ماڻهو مختلف قسم جو گوشت وڏي شوق سان کائيندا آهن. چيني ’سوئر‘ جو گوشت به وڏي شوق سان کائيندا آهن ۽ ان جو چين جي ’ميٽ انڊسٽري‘ (Meat Industry) ۾ ٽي ڀاڱا چار آهي. سڄي دنيا ۾ ملندڙ سوئرن (Pigs) جي آباديءَ جو اڌ چين ۾ ملي ٿو. هتي سوئرن جا باقاعده فارم آهن، جتي انهن کي پاليو وڃي ٿو. چين ۾ هارين جي آمدنيءَ جو هڪ وڏو وسيلو ’سوئر‘ جي پالنا سان لاڳاپيل آهي. چين جي ’سيچوان‘ صوبي ۾ سوئرن جي پالنا گهڻي ڪئي وڃي ٿي. ان کان پوءِ ننڍي ۽ وڏي گوشت ۾ ڪڪڙ جو گوشت اچي ٿو. چين ۾ گوشت جي مارڪيٽ جا علائقا شندونگ، مينان، هبائي، ان هوئي، جيلن، هيلنيانگجيانگ، ليائو تنگ، اتر منگوليا، گانسو، شانسي، سچوان، ڇنگ ڪنگ، ينان وغيره مشھور آهن. چين ۾ وڌندڙ مڊل ڪلاس جي ڪري گوشت جي کپت 111% سيڪڙو وڌي آهي.

ان کان سواءِ چين ۾ ’سي فوڊ‘ (Sea food) جي سڀني قسمن جي پيداوار تمام گهڻي آهي، چين ۾ مڇين جا 4936 قسم ملن ٿا. چين ۾ سامونڊي مڇيءَ کان سواءِ فارمنگ جي ذريعي به مڇي جي پيداوار ٿئي ٿي. هڪ محتاط اندازي موجب چين ۾ 37 ملين ٽن کان به وڌيڪ مڇي فارمن جي ذريعي پيدا ڪئي وڃي ٿي، جيڪا سڄي دنيا ۾ مڇيءَ جي پيداوار جو سٺ سيڪڙي کان به وڌيڪ آهي. چين ۾ گهانگهٽ (Pran) جي فارمنگ تمام گهڻي آهي. اولھه چين جي ڳوٺاڻن علائقن ۾ خانه بدوش قبيلا رڍون، ٻڪريون ۽ اٺ پالين ٿا. چين ۾ سيڙپڪاري، حڪومتي پاليسين ۽ معاشي سرگرمين جي ڪري چين جي لائيو اسٽاڪ پاپوليشن 144 ملين کان به وڌي چڪي آهي.

قدرت چين کي فطرتي خوبصورتيءَ سان به گهڻو نوازيو آهي، سڄي چين ۾ سرسبز پھاڙ، سمنڊ، دريا، ڍنڍون ۽ ڊگها جابلو سلسلا آهن. چين انهن سڀني جي تحفظ جو ڏاڍو سٺو بندوبست ڪيو آهي. چين جي زمين جو 21.36 حصو ٻيلن تي مشتمل آهي. ٻيلن جي ايڏي وڏي پکيڙ جي ڪري چين دنيا جي Wood workshop جو درجو حاصل ڪري چڪو آهي. فرنيچر جي عالمي واپار جو 3/1 (هڪ ڀاڱي ٽي) حصو چين وٽ آهي.

________________

سنڌ جو ناميارو ليکڪ يوسف سنڌي ھن وقت چين ۾ آھي. ھُو ڪيترن ئي ڪتابن جو ليکڪ آھي