شاعريءَ ۾ جدت ۽ روايت جو سنگم : شاعريءَ جو سفر هڪ درياهه وانگر آهي

جدت شاعريءَ جو اهو روح آهي، جيڪو نئين سوچ، نئين اظهار ۽ نئين فڪر کي جنم ڏئي ٿو. دنيا جڏهن بدلجي ٿي، ته شاعر جو شعور به ان سان گڏ بدلجي ٿو.

جدت جو مطلب روايت کي رد ڪرڻ نه آهي، بلڪه ان کي نئين معنائن، نون حوالن ۽ جديد شعور سان ڀرپور ڪرڻ آهي

مُشتاق ٽانوري

شاعري انساني احساسن، خيالن ۽ تخيل جو نازڪ ترين اظھار آهي. اها نه رُڳو دلين جي زبان آهي، پر قومن جي فڪر، ثقافت ۽ تمدن جو عڪس به آهي. شاعريءَ جي تاريخ ۾ هڪ اهڙو سلسلو لڳاتار هلي ٿو، جنهن ۾ روايت ۽ جدت هڪٻئي سان لاڳاپيل آهن. جيئن درياهه ۽ وهڪرو، جيئن چنڊ ۽ چانڊاڻ، جيئن ماضيءَ جي مھڪ ۽ حال جي هوا. اها نه رڳو لفظن جو جادو آهي، پر قومن جي فڪر، تهذيب ۽ ثقافت جو عڪس به آهي. شاعريءَ ۾ دل جي ڌڙڪن، وقت جي سڏ ۽ روح جي ڳالھه گڏجي ٿي.  شاعريءَ جو سفر هڪ درياهه وانگر آهي، جيڪو ماضيءَ جي ڍنڍن مان نڪري حال جي وهڪري ۾ شامل ٿي مستقبل ڏانهن وڌي ٿو. انهيءَ سفر ۾ ٻه لاڳاپيل قوتون روايت ۽ جدت هميشه گڏ رهيون آهن.

روايت شاعريءَ جي اها پاڙ آهي، جيڪا شاعر کي پنهنجي ڌرتيءَ، پنهنجي ٻولي ۽ پنهنجي ماضيءَ سان ڳنڍي ٿي. اها صرف تڪرار جو نالو نه آهي، پر تجربن، تمثيلن ۽ فڪر جي هڪ ڊگھي تاريخ آهي. سنڌي شاعريءَ ۾ روايت جو سرچشمو لطيف، سچل ۽ بيدل جا بيت آهن، جن ۾ عشق، انسانيت، ۽ روحانيت جو اهڙو عميق احساس آهي، جيڪو هر دور جي شاعر لاءِ مشعلِ راهه بڻيو. عشق رُڳو عاشق جي تڪليف نه آهي، پر انسان جي وجودي جستجوءَ جو استعارو آهي. لطيف جي بيتن ۾ عشق روايت آهي، پر ان جي فڪر ۾ جدت آهي، جتي زمين ۽ آسمان هڪ ئي ڪيفيت ۾ ڳالهيون ڪن ٿا۔ روايت دراصل وقت سان گڏ انسان جي فڪر جو تسلسل آهي. ڪلاسيڪل شاعرن جي شاعريءَ ۾ روايت نه رڳو موجود آهي، پر اها هڪ فڪر جي صورت ۾ چمڪي ٿي. مثال طور، شاهه لطيف عشقِ الاهيءَ کي سنڌي ثقافت ۽ لوڪ ڪهاڻين سان ڳنڍي نئون فڪري اسلوب ڏنو. سندس بيتن ۾ روايتي عشق جدت سان گڏ نئين فڪر جو رنگ اختيار ڪري ٿو. حافظ شيرازي چيو ته ”هر نئين ڳالهه، وقت سان پراڻي ٿي وڃي ٿي، پر ان جو روح باقي رهي ٿو.“

جدت شاعريءَ جو اهو روح آهي، جيڪو نئين سوچ، نئين اظهار ۽ نئين فڪر کي جنم ڏئي ٿو. دنيا جڏهن بدلجي ٿي، ته شاعر جو شعور به ان سان گڏ بدلجي ٿو. جدت جو مطلب روايت کي رد ڪرڻ نه آهي، بلڪه ان کي نئين معنائن، نون حوالن ۽ جديد شعور سان ڀرپور ڪرڻ آهي۔اقبال جڏهن چيو:

”نہ ٿِي زمين نہ زمان، لا مکاني کا دم تھا،

خودي کا راز تھا، خودي کا پيغام بھم تھا.“

ته هُن شاعريءَ کي فڪرِ خوديءَ جي جدت سان ڀري ڇڏيو. اقبال جي شاعري روايت کان نڪتل آهي ــ پر ان ۾ جديد انسان جي سڃاڻ ۽ ڪائناتي شعور جو نئون تصور پيدا ٿيو. ساڳيءَ ريت، بنگال جي روحاني شاعر رابيندرناٿ ٽيگور پنهنجي ”گيتانجلي“ ۾ روايت ۽ جدت جو اهڙو سنگم پيش ڪيو، جتي ڌرم، فطرت ۽ انسان گڏسڏ ٿيا. ”جتي ذهن خوف کان آزاد هجي، ۽ علم سڀني لاءِ ميسر هجي، اها ئي شاعريءَ جي آزادي آهي۔“ ٽيگور جي شاعريءَ ۾ به نرمي، احساس، ۽ داخلي روشني جي ميل جا  لطيفي رنگ آهن. روايت شاعريءَ جو بنيادي ڍانچو آهي. اها انهن خيالن، جذبن، اندازن ۽ فني طريقن جو مجموعو آهي، جيڪي صديون اڳ جا شاعر استعمال ڪندا آيا آهن. فارسي، اردو ۽ سنڌي شاعريءَ ۾ روايتي موضوعن جهڙوڪ عشق، فطرت، درد، جدائي، وفا، ۽ روحانيت کي هميشه نمايان حيثيت حاصل رهي آهي. روايت ۽ جدت دشمن نه آهن، پر هڪ ٻئي لاءِ زندگيءَ جا جزا آهن. جيئن درياهه نون وهڪرن کي پاڻ ۾ شامل ڪري به پنهنجو سُر برقرار رکي ٿو، تيئن شاعريءَ ۾ روايت پنهنجي پاڙ برقرار رکندي نون خيالن سان گڏ وڌي ٿي۔ سنڌي ادب ۾ شيخ اياز ان جو خوبصورت مثال آهي. هن شاهه لطيف جي فڪر کي جديد سياسي، سماجي ۽ وجودي شعور سان ڳنڍيو. جڏهن هو چوي ٿو:

”مان ڀونءَ مان ناهيان، پر ڀونءَ ۾ آهيان،

جهڙو تون، اهڙو آءٌ به آهيان.“

اها سچل جي وحدت‌الوجودي فڪر جي نئين تشريح پڻ آهي. اياز لطيف ۽ سچل جي روايت کي جديد انساني شعور سان ملائي نئين شاعريءَ جو در کوليو. جدت، شاعر لاءِ وقت جي سانچي ۾ لفظن جي نئين صورت پيدا ڪرڻ آهي. جيئن جرمن شاعر گوئٽي چيو ”جيڪو ٽن هزار سالن جي فڪر مان نٿو سکي، اهو حال جي بک تي زنده آهي.“ اهو ئي شاعر جو ڪمال آهي ته هو ماضيءَ کي وساري نٿو، پر ان مان نئين زندگيءَ جو سرچشمو پيدا ڪري ٿو۔ سچي شاعر لاءِ روايت ۽ جدت ٻنهي جو سنگم لازمي آهي. روايت کيس پاڙ ڏئي ٿي، ۽ جدت پرَ ڏئي ٿي. هڪ بنا ٻئي جي مڪمل نٿي ٿي سگهي.

جدت شاعريءَ ۾ نئين سوچ، نئين احساس، ۽ نئين انداز جو نالو آهي. دنيا جڏهن فڪري، سماجي، سائنسي ۽ فني تبديليءَ مان گذري ٿي، ته شاعر به انهن اثرن کان اڻڄاڻ نٿو رهي. نئون دور نيون ضرورتون پيدا ڪري ٿو ۽ شاعر پنهنجي فڪر کي انهن سان هم آواز بڻائي ٿو. جدت جو مطلب پراڻن قدرن کي رد ڪرڻ نه آهي، پر انهن کي نئين معنائن سان جوڙڻ آهي. جدت روايت کي نئون روح ڏيڻ جوحسن آهي. اڄ جي شاعريءَ ۾ جدت ٽيڪنالاجي، شهري اڪيلائي، سياسي بيچيني ۽ عالمي احساسن سان جڙيل آهي. جديد شاعر وٽ جديد ٽيڪنالاجي سان لاڳاپيل وجودي تڪليفون آهن، پر جيڪڏهن هو پنهنجي ماضيءَ جي مهڪ، پنهنجي ٻوليءَ جي سونهن ۽ پنهنجي ڌرتيءَ جي سڏ کان پري ٿي وڃي، ته سندس شاعري بي‌روح ٿي وڃي ٿي۔ شاعر جو ڪمال اهو آهي ته هو نوان استعارا پيدا ڪري، پر انهن ۾ پنهنجي ڌرتيءَ جو ساهه وجهي. جيئن لطيف سسئيءَ جي درد ۾ سنڌ جي محبت ڳولي، تيئن اڄ جو شاعر شهري شور ۾ به انساني احساس جي تلاش ڪري۔ ادب جو هر نئون دور پراڻن بنيادن تي بيٺو آهي. جيئن درياهه پنهنجي وهڪري ۾ نون پاڻيئن کي شامل ڪري به پنهنجو رستو برقرار رکي ٿو، تيئن شاعريءَ ۾ روايت ۽ جدت گڏ هلي ٿيون. شاهه لطيف کان جديد شاعر شيخ اياز تائين، سنڌي شاعريءَ جو سفر ان سنگم جو خوبصورت مثال آهي. جديد شاعر جڏهن انساني حقن، ماحوليات يا وجودي خوف تي لکي ٿو، ته دراصل اها به روايتي درد ۽ سچ جي ورثي جو تسلسل آهي. شاعريءَ ۾ جدت ۽ روايت جو سنگم زندگيءَ جي سفر جهڙو آهي، جتي ماضيءَ جا نقش نئين خيالن جي رستن سان ملن ٿا. روايت شاعر کي سڃاڻ، پاڙ ۽ سچائي ڏئي ٿي، جڏهن ته جدت کيس اڏام، نئين سوچ ۽ مستقبل ڏانهن رستو ڏيکاري ٿي. شاهه لطيف کان شيخ اياز تائين ۽ هُن کان به پوءِ، اقبال کان ٽيگور تائين، ۽ ٽيگور کان جديد دور جي شاعرن تائين، هڪ ئي پيغام ملندو آهي ته ”شاعري نه پراڻي آهي نه نئين، اها ته هميشه جي سچائيءَ جو اظهار آهي.“ جئين اقبال چيو ته

”محبت ڪو نئي دنيا، نئي تعبير ديتا چل،

ڪہ دل ڪي ساز ڪو نئي تال ديتا چل.“

شاعريءَ جو حسن ئي اهو آهي ته اها وقت جي رفتار سان گڏ هلي ٿي، پر پنهنجي روح کي نه وساري ٿي. اهو ئي جدت ۽ روايت جو سنگم آهي، جتي لفظن جي ڌرتيءَ تي ماضيءَ جو گلاب ۽ مستقبل جي روشني گڏ وسندي آهي۔ شاعريءَ ۾ جدت ۽ روايت جو سنگم زندگيءَ جي سفر جهڙو آهي، جتي ماضيءَ جا نقش نئين خيالن جي رستن سان ملن ٿا. روايت شاعر کي سڃاڻ ڏئي ٿي ۽ جدت کيس مستقبل ڏانهن وٺي وڃي ٿي. اهو ئي سبب آهي جو حقيقي شاعر هميشه وقت کان اڳ سوچيندڙ ۽ وقت کان پوءِ به ياد رهندڙ هوندو آهي.

_____________

شتاق ٽانوري خيرپور ميرس سان تعلق رکندڙ صَحافي پِرنٽ ۽ اِليڪٽرانڪ ميڊيا جي مختلف ادارن سان لاڳاپيل رهيو آهي. اڄڪلھ ڪراچي ۾ رهي ٿو